პიროვნების ფსიქოლოგია - ნიშნებისა და ტიპების თეორიები
3 380 ნახვა
კაცობრიობის ისტორიაში წამოჭრილ მრავალ პრობლემათაგან ყველაზე უფრო ამოუცნობი ალბათ თავად ადამიანის ბუნებაა. კვლევები ამ მიმართულებით დიდი ხანია მიმდინარეობს, მაგრამ საქმეს ართულებს ის, რომ თითოეული ადამიანი უნიკალურია და ყველა ერათმანეთისაგან განვსხვავდებით. თავად „პიროვნება“-ტერმინის განმარტებაც კი ძალზე რთულია. ერთ-ერთ ყველაზე უფრო სრულყოფილ განმარტებას ოლპორტი გვაძლევს. მის მიხედვით: „პიროვნება არის ინდივიდის იმ ფსიქოფიზიკური სისტემების დინამიკური ორგანიზაცია, რომელიც განსაზღვრავს მის უნივერსალურ შეგუებას გარემოსთან“. თანამედროვე მეცნიერები პიროვნებას განმარტავენ, როგორც ინდივიდის უნიკალურ ფსიქოლოგიურ თავისებურებებს, რომლებიც დროთა განმავლობაში გევლენას ახდენს ქცევებზე განსხვავებულ სიტუაციებში.
დღესდღეობით არ არსებობს პიროვნების შესწავლის საყოველთაოდ მიღებული თეორია, ანუ არსებობს სხვადასხვა ალტერნატივები, თუმცა თითოეული მათგანი ემყარება ორ ძირითად ფუნქციას: 1. ხსნის და 2. პროგნოზირებს ქცევას.
განვიხილოთ თითოეული მათგანი:
პიროვნების ფსიქოლოგიაში ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი-დისპოზიციური მიმართულება ამტკიცებს, რომ ადამიანის ქცევა წინასწარი მზაობით ხასიათდება. სწორედ ამ მზაობას უწოდებენ ტიპს. პიროვნების ტიპები მრავალრიცხოვან თვისებათა ერთობლიობებია, რომლებიც დამოუკიდებელ კატეგორიებს წარმოადგენენ. ადამიანები ხასიათდებიან სხვადასხვა თვისებით, რის გამოც მათ გარკვეულ ტიპს მიაკუთვნებენ. მაგალითად იუნგი ადამიანებს ორ ტიპად ყოფდა: ინტროვერტებად და ექსტრავერტებად.
პიროვნების ტიპების ერთ-ერთი ყველაზე ძველი სისტემა ეკუთვნის ბერძენ ექიმს- ჰიპოკრატეს. მან შექმნა ე. წ. ჰუმორული ანუ ოთხი სითხის თეორია. ამ თეორიის მიხედვით ადამიანის სხეული შეიცავს ოთხ ძირითად სითხეს: სისხლს, ფლეგმას, ყვითელ ნაღველს და შავ ნაღველს. ინდივიდის პიროვნება დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელი სითხე სჭარბობს მის სხეულში.
პიროვნება, რომელშიც სისხლი ჭარბობს, სანგვინკურია. ასეთი ტიპის ადამიანები საკუთარ თავში დარწმუნებულები, ტემპერამენტიანები, აქტიურები, მხიარულები და ძლიერნი არიან. მათ ძლიერი გრძნობები ახასიათებთ.
პიროვნება, რომელშიც ფლეგმა ჭარბობს აპათიური, ინდიფერენტული, გარიყული, ცივი და ზანტია. იგი სუსტი აქტივობებით ხასიათდება.
ყვითელი ნაღველი ქოლერიკულ პიროვნებასთან ასოცირდება. იგი გაღიზიანებადი, აგზნებადი, მოუსვენარი და ბრაზიანი ტიპია. ახასიათებს ძლიერი აქტივობები.
ადამიანი, რომლის სხეულშიც შავი ნაღველი სჭარბობს, ნაღვლიანი, დეპრესიული, პესიმისტური და მოსაწყენი პიროვნებაა. აქვს სუსტი გრძნობები.
XX საუკუნის დასაწყისში უილიამ შელდონმა და ერნს კრეჩმერმა კონსტიტუციური ფსიქოლოგიის თეორია შექმნეს. მათ სხეულის აგებულება პიროვნულ მახასიათებლებს დაუკავშირეს. სხეულის აგებულების მიხედვით შელდონმა და კრეჩმერმა გამოყვეს სამი ტიპის ადამიანები:
ენდომორფულები. ასეთი ტიპის ადამიანები გამოირჩევიან მსუქანი, რბილი და მრგვალი სხეულის ფორმით. ისინი რელაქსირებულნი და სოციალურები არიან. უყვართ ჭამა.
მეზომორფულები. აქვთ ოთხკუთხედი, ძლიერი და კუნთიანი სხეული. არიან ენერგიით სავსე, გამბედავი და თავდაჯერებული ადამიანები.
ექტომორფულები. გამოირჩევიან გამხდარი, გრძელი და სუსტი სხეულით. ისინი არტისტულები, გონებრივად განვითარებულები და ინტროვერტები არიან. ფიქრობენ ცხოვრების შესახებ და ნაკლებად ცდილობენ დატკბენ ცხოვრებით და ზემოქმედება მოახდინონ მასზე.
ამ თეორიას დიდი გამოხმაურება მოჰყვა და ბევრმა აღიარა კიდეც, თუმცა ყველაზე დიდი ნაკლი არის ის, რომ მთელი კონსტიტუციური ფსიქოლოგია მხოლოდ მამაკაცების შესწავლაზეა ორიენტირებული და ქალები გათვალისწინებულნი არ არიან.
მოგვიანებით ფრენკ სალოუეიმ დაბადების რიგზე დამყრებული ტიპების თეორია შექმნა. ამ თეორიის მიხედვით: პირველად დაბადებულ ბავშვს უკვე გამზადებული ნიშა აქვს. მას თავიდანვე არ აკლია მშობლების სიყვარული და ყურადღება. გვიან დაბადებულ ბავშვებს კი განსხვავებული ნიშის მოძებნა უწევთ. ისინი (გვიან დაბადებულები) მიესალმებიან სიახლეებს და ღიანი არიან ახალი გამოცდილებებისადმი.
ტიპის თეორიების საწინააღმდეგოდ ნიშნის თეორიები გვთავაზობენ უწყვეტ განზომილებებს. ნიშნები მყარი, უწყვეტი პიროვნული თვისებებია, რომლებიც გავლენას ახდენენ ადამიანის ქცევაზე განსხვავებულ სიტუაციებში. პიროვნული ნიშნები მოიაზრებს ადამიანებს შორის ინდივიდუალურ განსხვავებებსაც მათთვის დამახასიათებელი აზრების, გრძნობებისა და ქცევების მიხედვით. მათი საშუალებით ყოველი პიროვნების დახასიათებაა შესაძლებელი.
ფსიქოლოგიაში არსებობს სხვადასხვა მოსაზრებები ნიშნის ცნებასთან დაკავშირებით. მაგალითად, გორდონ ოლპორტი ნიშნებს განიხილავს როგორც ბიოლოგიურ პატერნებს, რომლებიც ქცევის განხორციელებას იწვევენ და ხსნიან თანმიმდევრულობას ერთი სიტუაციიდან მეორეში და დროთა განმავლობაში. იგი გამოყოფს სამი სახის ნიშნებს:
კარდინალური. (ეს ის ნიშნებია, რომელთა გარშემოც ადამიანი აგებს თავის ცხოვრებას)
ცენტრალური. (ნიშნები, რომლებიც პიროვნების მთავარ მახასიათებლებს წარმოადგენენ)
მეორადი. (სპეციფიკური პიროვნული თვისებები, თუმცა ნაკლებად გვეხმარება ინდივიდის პიროვნების გაგებაში)
ცნობილი ფსიქოლოგი რეიმონდ კეტელი ამტკიცებდა, რომ ნიშნები დისპოზიციების სახით არსებობენ და მნიშვნელოვან გავლენას ახდენენ ადამიანის ქცევაზე. ნიშნების ცნება გულისხმობს, რომ ქცევა მდგრადია დროსა და სხვადასხვა სიტუაციაში. მან გამოყო 16 განმსაზღვრელი ნიშანი ოლპორტისა და ოდბერტის მიერ ლექსიკონიდან ამოწერილი ნიშნებიდან, რომლებიც მოცემულ სიტუაციაში ადამიანის მოქმედების პროგნოზირების საშუალებას გვაძლევენ. ეს ნიშნები ერთმანეთთან არის კავშირში და ერთად ვლინდებიან ჯგუფის სახით. ეს ნიშნებია: საფუძვლადმდებარე, ანუ სიღრმისეული და ზედაპირული; კონსტიტუციური და გარემოს მიერ ფორმირებული; უნარების, ტემპერამენტისა და მოტივაციური ნიშნები; ზოგადი და უნიკალური ნიშნები.
მოგვიანებით ჰანს აიზენკმა შემოგვთავაზა პიროვნების სამი ძირითადი მოცულობითი განზომილება. იგი ამ სამ პარამეტრს პიროვნების სტრუქტურის ნაწილებად მიიჩნევდა. მისი აზრით პიროვნების ნიშნები და ტიპები მემკვიდრეობითია. აიზენკი ამ სამ ბიპოლარულ ტიპს სუპერფაქტორებს უწოდებდა. ესენია:
1. ექსტროვერსია/ინტროვერსია. ექსტროვერტირებული ტიპები კომუნიკაბელურობითა და იმპულსურობით გამოირჩევიან. არიან სიცოცხლისუნარიანები, გონებამახვილები და ოპტიმისტები. ინტროვერტები კი არაკომუნიკაბელურნი, პესიმისტურები და პასიურები არიან.
2. ნევროტიზმი(ანუ ნეიროციტიზმი)/სტაბილურობა. ნევროტიზმულ ტიპებს მაღალი ემოციურობა, შფოთვა, ისტერია და აკვიატებული ქმედებები ახასიათებთ. ისინი საკუთარ თავს ნაკლებად ადეკვატურად აფასებენ. ხშირად უჩივიან ისეთ ფიზიკურ პრობლემებს, როგორიცაა მაგალითად თავისა და ზურგის ტკივილი. თუმცა, ნევროტიზმი აუცილებლად არ გულისხმობს ნევროზს. ამის საპირისპიროდ, სტაბილურ ტიპებს ეს მახასიათებლები დაბალი ხარისხით აღენიშნებათ.
3. ფსიქოტიზმი/სუპერეგო. ფსიქოტიზმური ადამიანები ხშირად არიან ეგოცენტრულები, აგრესიულები, ცივები, იმპულსურები, ეჭვიანები, ანტისოციალურები, თუმცა კრეატიულები. უყვართ კამათი. ფსიქოტიზმის მაღალი მაჩვენებლის მქონე ადამიანები აუცილებლად ფსიქოზებით არ იტანჯებიან, მაგრამ სტრესულ სიტუაციებში ძლიერი წინასწარი მზაობა ახასიათებთ. მნიშვნელოვანი სტრესის არსებობის დროს ისინი ადეკვატურად იქცევიან, თუმცა ძლიერმა სტრესმა შეიძლება ფსიქოტურ შეტევამდეც მიიყვანოს. ძლიერი სუპერეგოს მქონე ადამიანები კი სხვებზე ზრუნავენ. ახასიათებთ მაღალი სოციალური ადაპტაციის ხარისხი. მიმართულნი არიან თანამშრომლობისაკენ.
აიზენკის პიროვნების თეორია საშუალებას გვაძლევს ადამიანებთან გავზომოთ ეს სამი დამოუკიდებელი ფაქტორი და მისი პიროვნული თვისებები.
დღესდღეობით ფსიქოლოგიაში ყველაზე პოპულარულია პიროვნების სტრუქტურის ხუთფაქტორიანი მოდელი. იმ ნიშნების საფუძვლად, რომლებსაც ადამიანები იყენებენ საკუთარი თავისა და სხვების დასახასიათებლად, არსებობს მხოლოდ ხუთი ძირეული განზომილება. თითოეული კატეგორია თავის თავში ბევრ სხვა ნიშანს აერთიანებს. ხუთფაქტორიანი მოდელის მიხედვით თითოეული განზომილება ბიპოლარულია. ეს ხუთი კატეგორიაა:
1. ექსტრავერსია. (ადამიანები, რომლებსაც უყვართ ლაპარაკი და არიან აქტიურები. მათი საპირისპირო ადამიანების მახასიათებლებია: სიმორცხვე, თავშეკავებულობა, სიმშვიდე.)
2. თანხმობისათვის მზაობა. (ეს ის ადამიანები არიან, რომლებიც გამოირჩევიან თანაგრძნობით, კეთილგანწყობით. მათ საწინააღმდეგო ადამიანების ჯგუფი ხასიათდება სიკაპასით და სისასტიკით)
3. პატიოსნება. (ადამიანების ჯგუფი, რომლებიც მოწესრიგებულები, აკურატულები და ყურადღებიანები არიან. მათ საპირისპიროდ არსებობენ ადამიანები, რომელთაც ახასიათებთ უყურადღებობა და უპასუხისმგებლობა)
4. ნეიროტიციზმი. (ამ ტიპის ადამიანებს ახასიათებთ სტაბილურობა, სიმშვიდე, და კმაყოფილება. საწინააღმდეგო ტიპის ადამიანები კი გამოირჩევიან შფოთვის მაღალი ხარისხით და არასტაბილურობით)
5. გამოცდილებისადმი ღიაობა. (ასეთი ადამიანები კრეატიულები, გონებამახვილები და ინტელექტუალურები არიან, ხოლო მათი საპირისპიროა ადამიანთა კატეგორია, რომელთაც ახასიათებთ უგუნურობა და ზედაპირულობა)
მოკლედ რომ შევაჯამოთ, დღესდღეობით არ არსებობს საყოველთაოდ აღიარებული თეორია, რომელიც პიროვნების შესწავლისათვის გამოიყენება, მაგრამ არსებობს მრავალი ალტერნატიული მოდელი, რომელთაგან ორი ძირითადი სტრუქტურული კონცეფცია გამოიყოფა: პიროვნების ტიპებისა და პიროვნების ნიშნების თეორიები. თითოეული მათგანი ორიგინალურად ხსნის ადამიანის ბუნებას და გარკვეული წესრიგი შეაქვს ადამიანების კატეგორიზაციის პროცესში.
დღესდღეობით არ არსებობს პიროვნების შესწავლის საყოველთაოდ მიღებული თეორია, ანუ არსებობს სხვადასხვა ალტერნატივები, თუმცა თითოეული მათგანი ემყარება ორ ძირითად ფუნქციას: 1. ხსნის და 2. პროგნოზირებს ქცევას.
განვიხილოთ თითოეული მათგანი:
პიროვნების ფსიქოლოგიაში ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი-დისპოზიციური მიმართულება ამტკიცებს, რომ ადამიანის ქცევა წინასწარი მზაობით ხასიათდება. სწორედ ამ მზაობას უწოდებენ ტიპს. პიროვნების ტიპები მრავალრიცხოვან თვისებათა ერთობლიობებია, რომლებიც დამოუკიდებელ კატეგორიებს წარმოადგენენ. ადამიანები ხასიათდებიან სხვადასხვა თვისებით, რის გამოც მათ გარკვეულ ტიპს მიაკუთვნებენ. მაგალითად იუნგი ადამიანებს ორ ტიპად ყოფდა: ინტროვერტებად და ექსტრავერტებად.
პიროვნების ტიპების ერთ-ერთი ყველაზე ძველი სისტემა ეკუთვნის ბერძენ ექიმს- ჰიპოკრატეს. მან შექმნა ე. წ. ჰუმორული ანუ ოთხი სითხის თეორია. ამ თეორიის მიხედვით ადამიანის სხეული შეიცავს ოთხ ძირითად სითხეს: სისხლს, ფლეგმას, ყვითელ ნაღველს და შავ ნაღველს. ინდივიდის პიროვნება დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელი სითხე სჭარბობს მის სხეულში.
პიროვნება, რომელშიც სისხლი ჭარბობს, სანგვინკურია. ასეთი ტიპის ადამიანები საკუთარ თავში დარწმუნებულები, ტემპერამენტიანები, აქტიურები, მხიარულები და ძლიერნი არიან. მათ ძლიერი გრძნობები ახასიათებთ.
პიროვნება, რომელშიც ფლეგმა ჭარბობს აპათიური, ინდიფერენტული, გარიყული, ცივი და ზანტია. იგი სუსტი აქტივობებით ხასიათდება.
ყვითელი ნაღველი ქოლერიკულ პიროვნებასთან ასოცირდება. იგი გაღიზიანებადი, აგზნებადი, მოუსვენარი და ბრაზიანი ტიპია. ახასიათებს ძლიერი აქტივობები.
ადამიანი, რომლის სხეულშიც შავი ნაღველი სჭარბობს, ნაღვლიანი, დეპრესიული, პესიმისტური და მოსაწყენი პიროვნებაა. აქვს სუსტი გრძნობები.
XX საუკუნის დასაწყისში უილიამ შელდონმა და ერნს კრეჩმერმა კონსტიტუციური ფსიქოლოგიის თეორია შექმნეს. მათ სხეულის აგებულება პიროვნულ მახასიათებლებს დაუკავშირეს. სხეულის აგებულების მიხედვით შელდონმა და კრეჩმერმა გამოყვეს სამი ტიპის ადამიანები:
ენდომორფულები. ასეთი ტიპის ადამიანები გამოირჩევიან მსუქანი, რბილი და მრგვალი სხეულის ფორმით. ისინი რელაქსირებულნი და სოციალურები არიან. უყვართ ჭამა.
მეზომორფულები. აქვთ ოთხკუთხედი, ძლიერი და კუნთიანი სხეული. არიან ენერგიით სავსე, გამბედავი და თავდაჯერებული ადამიანები.
ექტომორფულები. გამოირჩევიან გამხდარი, გრძელი და სუსტი სხეულით. ისინი არტისტულები, გონებრივად განვითარებულები და ინტროვერტები არიან. ფიქრობენ ცხოვრების შესახებ და ნაკლებად ცდილობენ დატკბენ ცხოვრებით და ზემოქმედება მოახდინონ მასზე.
ამ თეორიას დიდი გამოხმაურება მოჰყვა და ბევრმა აღიარა კიდეც, თუმცა ყველაზე დიდი ნაკლი არის ის, რომ მთელი კონსტიტუციური ფსიქოლოგია მხოლოდ მამაკაცების შესწავლაზეა ორიენტირებული და ქალები გათვალისწინებულნი არ არიან.
მოგვიანებით ფრენკ სალოუეიმ დაბადების რიგზე დამყრებული ტიპების თეორია შექმნა. ამ თეორიის მიხედვით: პირველად დაბადებულ ბავშვს უკვე გამზადებული ნიშა აქვს. მას თავიდანვე არ აკლია მშობლების სიყვარული და ყურადღება. გვიან დაბადებულ ბავშვებს კი განსხვავებული ნიშის მოძებნა უწევთ. ისინი (გვიან დაბადებულები) მიესალმებიან სიახლეებს და ღიანი არიან ახალი გამოცდილებებისადმი.
ტიპის თეორიების საწინააღმდეგოდ ნიშნის თეორიები გვთავაზობენ უწყვეტ განზომილებებს. ნიშნები მყარი, უწყვეტი პიროვნული თვისებებია, რომლებიც გავლენას ახდენენ ადამიანის ქცევაზე განსხვავებულ სიტუაციებში. პიროვნული ნიშნები მოიაზრებს ადამიანებს შორის ინდივიდუალურ განსხვავებებსაც მათთვის დამახასიათებელი აზრების, გრძნობებისა და ქცევების მიხედვით. მათი საშუალებით ყოველი პიროვნების დახასიათებაა შესაძლებელი.
ფსიქოლოგიაში არსებობს სხვადასხვა მოსაზრებები ნიშნის ცნებასთან დაკავშირებით. მაგალითად, გორდონ ოლპორტი ნიშნებს განიხილავს როგორც ბიოლოგიურ პატერნებს, რომლებიც ქცევის განხორციელებას იწვევენ და ხსნიან თანმიმდევრულობას ერთი სიტუაციიდან მეორეში და დროთა განმავლობაში. იგი გამოყოფს სამი სახის ნიშნებს:
კარდინალური. (ეს ის ნიშნებია, რომელთა გარშემოც ადამიანი აგებს თავის ცხოვრებას)
ცენტრალური. (ნიშნები, რომლებიც პიროვნების მთავარ მახასიათებლებს წარმოადგენენ)
მეორადი. (სპეციფიკური პიროვნული თვისებები, თუმცა ნაკლებად გვეხმარება ინდივიდის პიროვნების გაგებაში)
ცნობილი ფსიქოლოგი რეიმონდ კეტელი ამტკიცებდა, რომ ნიშნები დისპოზიციების სახით არსებობენ და მნიშვნელოვან გავლენას ახდენენ ადამიანის ქცევაზე. ნიშნების ცნება გულისხმობს, რომ ქცევა მდგრადია დროსა და სხვადასხვა სიტუაციაში. მან გამოყო 16 განმსაზღვრელი ნიშანი ოლპორტისა და ოდბერტის მიერ ლექსიკონიდან ამოწერილი ნიშნებიდან, რომლებიც მოცემულ სიტუაციაში ადამიანის მოქმედების პროგნოზირების საშუალებას გვაძლევენ. ეს ნიშნები ერთმანეთთან არის კავშირში და ერთად ვლინდებიან ჯგუფის სახით. ეს ნიშნებია: საფუძვლადმდებარე, ანუ სიღრმისეული და ზედაპირული; კონსტიტუციური და გარემოს მიერ ფორმირებული; უნარების, ტემპერამენტისა და მოტივაციური ნიშნები; ზოგადი და უნიკალური ნიშნები.
მოგვიანებით ჰანს აიზენკმა შემოგვთავაზა პიროვნების სამი ძირითადი მოცულობითი განზომილება. იგი ამ სამ პარამეტრს პიროვნების სტრუქტურის ნაწილებად მიიჩნევდა. მისი აზრით პიროვნების ნიშნები და ტიპები მემკვიდრეობითია. აიზენკი ამ სამ ბიპოლარულ ტიპს სუპერფაქტორებს უწოდებდა. ესენია:
1. ექსტროვერსია/ინტროვერსია. ექსტროვერტირებული ტიპები კომუნიკაბელურობითა და იმპულსურობით გამოირჩევიან. არიან სიცოცხლისუნარიანები, გონებამახვილები და ოპტიმისტები. ინტროვერტები კი არაკომუნიკაბელურნი, პესიმისტურები და პასიურები არიან.
2. ნევროტიზმი(ანუ ნეიროციტიზმი)/სტაბილურობა. ნევროტიზმულ ტიპებს მაღალი ემოციურობა, შფოთვა, ისტერია და აკვიატებული ქმედებები ახასიათებთ. ისინი საკუთარ თავს ნაკლებად ადეკვატურად აფასებენ. ხშირად უჩივიან ისეთ ფიზიკურ პრობლემებს, როგორიცაა მაგალითად თავისა და ზურგის ტკივილი. თუმცა, ნევროტიზმი აუცილებლად არ გულისხმობს ნევროზს. ამის საპირისპიროდ, სტაბილურ ტიპებს ეს მახასიათებლები დაბალი ხარისხით აღენიშნებათ.
3. ფსიქოტიზმი/სუპერეგო. ფსიქოტიზმური ადამიანები ხშირად არიან ეგოცენტრულები, აგრესიულები, ცივები, იმპულსურები, ეჭვიანები, ანტისოციალურები, თუმცა კრეატიულები. უყვართ კამათი. ფსიქოტიზმის მაღალი მაჩვენებლის მქონე ადამიანები აუცილებლად ფსიქოზებით არ იტანჯებიან, მაგრამ სტრესულ სიტუაციებში ძლიერი წინასწარი მზაობა ახასიათებთ. მნიშვნელოვანი სტრესის არსებობის დროს ისინი ადეკვატურად იქცევიან, თუმცა ძლიერმა სტრესმა შეიძლება ფსიქოტურ შეტევამდეც მიიყვანოს. ძლიერი სუპერეგოს მქონე ადამიანები კი სხვებზე ზრუნავენ. ახასიათებთ მაღალი სოციალური ადაპტაციის ხარისხი. მიმართულნი არიან თანამშრომლობისაკენ.
აიზენკის პიროვნების თეორია საშუალებას გვაძლევს ადამიანებთან გავზომოთ ეს სამი დამოუკიდებელი ფაქტორი და მისი პიროვნული თვისებები.
დღესდღეობით ფსიქოლოგიაში ყველაზე პოპულარულია პიროვნების სტრუქტურის ხუთფაქტორიანი მოდელი. იმ ნიშნების საფუძვლად, რომლებსაც ადამიანები იყენებენ საკუთარი თავისა და სხვების დასახასიათებლად, არსებობს მხოლოდ ხუთი ძირეული განზომილება. თითოეული კატეგორია თავის თავში ბევრ სხვა ნიშანს აერთიანებს. ხუთფაქტორიანი მოდელის მიხედვით თითოეული განზომილება ბიპოლარულია. ეს ხუთი კატეგორიაა:
1. ექსტრავერსია. (ადამიანები, რომლებსაც უყვართ ლაპარაკი და არიან აქტიურები. მათი საპირისპირო ადამიანების მახასიათებლებია: სიმორცხვე, თავშეკავებულობა, სიმშვიდე.)
2. თანხმობისათვის მზაობა. (ეს ის ადამიანები არიან, რომლებიც გამოირჩევიან თანაგრძნობით, კეთილგანწყობით. მათ საწინააღმდეგო ადამიანების ჯგუფი ხასიათდება სიკაპასით და სისასტიკით)
3. პატიოსნება. (ადამიანების ჯგუფი, რომლებიც მოწესრიგებულები, აკურატულები და ყურადღებიანები არიან. მათ საპირისპიროდ არსებობენ ადამიანები, რომელთაც ახასიათებთ უყურადღებობა და უპასუხისმგებლობა)
4. ნეიროტიციზმი. (ამ ტიპის ადამიანებს ახასიათებთ სტაბილურობა, სიმშვიდე, და კმაყოფილება. საწინააღმდეგო ტიპის ადამიანები კი გამოირჩევიან შფოთვის მაღალი ხარისხით და არასტაბილურობით)
5. გამოცდილებისადმი ღიაობა. (ასეთი ადამიანები კრეატიულები, გონებამახვილები და ინტელექტუალურები არიან, ხოლო მათი საპირისპიროა ადამიანთა კატეგორია, რომელთაც ახასიათებთ უგუნურობა და ზედაპირულობა)
მოკლედ რომ შევაჯამოთ, დღესდღეობით არ არსებობს საყოველთაოდ აღიარებული თეორია, რომელიც პიროვნების შესწავლისათვის გამოიყენება, მაგრამ არსებობს მრავალი ალტერნატიული მოდელი, რომელთაგან ორი ძირითადი სტრუქტურული კონცეფცია გამოიყოფა: პიროვნების ტიპებისა და პიროვნების ნიშნების თეორიები. თითოეული მათგანი ორიგინალურად ხსნის ადამიანის ბუნებას და გარკვეული წესრიგი შეაქვს ადამიანების კატეგორიზაციის პროცესში.
