ბიბლიის გამოცანები: კაენი და აბელი (ნაწილი 2)

გადიოდა დრო, კაენისა და აბელის ამბის ანტისემიტური და რასისტული ინტერპრეტაციები ისევ მძლავრობდა და სიძულვილით აღვსილი სხვადასხვა დაჯგუფებების შთაგონების წყარო ხდებოდა. თავიანთი მოსაზრებების მხარდასაჭერად ისინი ხშირად იმეორებდნენ, რომ კაენის ნიშანი შავი კანი იყო, შავკანიანები მისი შთამომავლები იყვნენ, ებრაელები და აფრიკელები კი ღმერთისგან იყვნენ დაწყევლილები კაენის ქმედებისა და იესოს მკვლელობის გამო.

დღევანდელ ეპოქაში ქრისტიანი და ებრაელი სწავლულების უმეტესობა მიიჩნევს, რომ კაენისა და აბელის ისტორიის მიღმა არსებულ სულიერ კონცეფციებს ყურადღებას იშვიათად აქცევდნენ და მთლიანად აცდნენ მის უფრო ღრმა მნიშვნელობას. კაენის ნიშანი ზოგჯერ აღიქმება, როგორც წყევლის, დასჯის სიმბოლო, თუმცა არანაკლებ ხშირად განმარტავენ, როგორც ღმერთის მოწყალების ნიშანს, რადგან მას მოაქვს დაცვისა და მფარველობის შეგრძნება. მაგრამ რატომ უნდა დაეცვა ღმერთს ცივსისხლიანი მკვლელი კაენი? ბევრისთვის ეს საკითხი ყველაზე დიდი საიდუმლო იყო, რაც კაენისა და აბელის ამბის მიღმა იმალებოდა.

ერთ-ერთ სავარაუდო პასუხს ვხვდებით ანტიკური ხანის რაბინებთან, რომლებიც ვრცლად განმარტავდნენ დაბადების წიგნს. მათი ვერსიით, მიზეზი ისაა, რასაც თანამედროვე სასამართლოშიც წააწყდებით. საქმე იმაშია, რომ სანამ კაენი აბელს მოკლავდა, ადამიანთაგან არავინ მომკვდარიყო. შესაბამისად, თუკი კაენმა არ იცოდა, რას აკეთებდა, ეს იყო არა პირველი ხარისხის მკვლელობა, არამედ უბედური შემთხვევა. ძველ ებრაულ სასამართლოებში შემთხვევითობის შედეგად გამოწვეული მკვლელობის სასჯელი სიკვდილი არ იყო.

დღესდღეობით თანამედროვე ებრაელი სწავლულები გვთავაზობენ კიდევ ერთ ვარიანტს, რომელიც უპირისპირდება უძველეს ქრისტიანულ გაგებას ძველი აღთქმის ღმერთის შურისმაძიებელ ღვთაებად წარმოჩენაზე. ამ ვერსიის მიხედვით, კაენმა მოინანია დანაშაული. მაგრამ ამ შემთხვევაში გარკვეული ცვლილება ხდება ებრაული ტექსტის თარგმნაში. სიტყვა „ავონე” გარდა სასჯელისა, შეიძლება ითარგმნოს, როგორც ბოროტება. ხოლო მუხლი „მძიმე ასატანია ჩემი სასჯელი” შეიცვლება შემდეგნაირად: „მძიმე ასატანია ჩემს მიერ ჩადენილი ბოროტება”, რაც იმას ნიშნავს, რომ კაენს არ შეეძლო ამ ცოდვის სიმძიმის ატანა. რაბინული თეოლოგიის მიხედვით, ვერავინ ჩაეფლობა ცოდვაში ისე ღრმად, რომ მონანიების შემთხვევაში არ მიეტევოს.

არსებობს სხვა მინიშნებებიც, რომ ღმერთმა კაენს ცოდვა მიუტევა. დიდი ხნის ხეტიალის შემდეგ კაენს შეეძინება ვაჟი, სახელად ენოქი, და მის პატივსაცემად ქალაქს აშენებს. ეს არის პირველი ქალაქი და ცივილიზაციის საძირკველი. არქეოლოგებისა და ისტორიკოსებისთვის კაენისა და აბელის ისტორიაში არსებობს სიმართლის მარცვალი, რომელსაც ეგვიპტის პირამიდებში აღმოაჩენთ. ზოგი კი მას ედემის ადგილმდებარეობადაც მიიჩნევს. ეგვიპტე ის ქვეყანაა, სადაც ებრაელები თაობების მანძილზე ცხოვრობდნენ. აქ დასახლდა კაენის სულიერი შთამომავალი, იოსები, რომლებმაც შემდგომ თავისი ძმები და ხალხიც შეიფარა. დაახლოებით 400 წლის შემდეგ ფარაონი მათმა აღზევებამ შეაშინა და მონებად აქცია. ფარაონის ქალიშვილმა კი მდინარეში ბავშვი იპოვა და სამეფო წესით აღზარდა. ასე იწყება მოსეს – ებრაელთა მხსნელისა და დიდი გამოსვლის ლიდერის – ისტორია.

წმინდა წერილის მიხედვით, ღმერთი მოსეს ბიბლიის პირველ 5 წიგნს კარნახობდა სინაის მთაზე. თუმცა მკვლევართა ნაწილი ფიქრობს, რომ მოსემ ეგვიპტელებს მხოლოდ ებრაელი ერი არ წაართვა. შესაძლოა, მან ისესხა გარკვეული დეტალები ეგვიპტური რელიგიიდან, დეტალები, რომლებიც საოცრად ჰგავს კაენისა და აბელის შემთხვევას. ეგვიპტელები თავიანთ რელიგიურ ამბებს უკვდავყოფდნენ კედლებზე, აკლდამებზე, პირამიდების შიდა ნაწილებზე გამოსახვით. ეგვიპტურ გამოსახულებებში შეხვდებით კრეაციონისტულ მითებს, ამბებს პირველ ქალაქზე, რომლის პარალელებიც ძველ აღთქმაშია.



უნისის პირამიდა დაახლოებით 4000 წლისაა. ამ უძველესი ნაგებობის კედლებზე მრავალ მაგიურ ფორმულას წააწყდებით. თუმცა მათ შორის ასევე არის გასაოცარი ისტორია ეჭვიანობასა და ძმის მკვლელობაზე, რომელიც ძალიან ჰგავს ბიბლიურ ამბავს. ეგვიპტური იეროგლიფები გვიამბობენ ორი ძმის – ოსირისისა და სეთის – ისტორიას. ოსირისი მფარველობდა მიწათმოქმედებას და მართავდა ქვეყნიერებას, სეთი კი ომისა და უთანხმოებების ღმერთი იყო. ერთ დღეს სეთი შურით აივსო და მოკლა ოსირისი, დაყო 42 ნაწილად და მთელ მსოფლიოში მიმოაბნია. აქ ვხვდებით კიდევ ერთ დეტალს, რომლის პარალელიც ბიბლიის ებრაულ და ისლამურ კომენტარებშია: ეგვიპტური ღმერთები სასიკვდილოდ ებრძოდნენ ერთმანეთს, რადგან ორივეს უყვარდა ერთი ქალი – მათი და, სახელად ისიდა.

დღესდღეობით არქეოლოგები და სწავლულები კიდევ უფრო მეტ მსგავსებას პოულობენ. სხვადასხვა კულტურებში მათ პარალელები აღმოაჩინეს ბიბლიის სხვა მონაკვეთებთან მიმართებაშიც: ადამიანის დაცემა, ედემიდან გაძევება და კაცობრიობის ცხოვრების ახალ წესში კაენის როლი. თითქმის ყველა რელიგიას აქვს კრეაციონისტული მითი, რომელიც გვამცნობს, რომ თავიდან იყო იდეალური სიტუაცია და ადამიანი ღმერთ[ებ]ს ემორჩილებოდა, ხალხი ერთმანეთს სიყვარულით ეპყრობოდა და ჰარმონია სუფევდა.

ეგვიპტურ რელიგიაში ოსირისი მკვდრეთით აღდგა და ეგვიპტის პირველი ქალაქი, ჰელიოპოლისი, ააგო. ამჟამად მისი ნანგრევები კაიროს გარეუბანშია შემორჩენილი. დაბადების წიგნშიც კაენი პირველი ქალაქის მშენებელია, გარდა ამისა, მას ბევრი ატრიბუტი აქვს, რაც ოსირისს: მისდევს მიწათმოქმედებას, ხალხს უქადაგებს, რომ იყვნენ კარგი ადამიანები, დასახლდნენ ერთ ადგილას და მოეშვან მომთაბარეობას. თუმცა მიუხედავად იმისა, რამდენად ბევრი პარალელია ეგვიპტურ და ებრაეულ ისტორიებში, მკვლევართა დიდი ნაწილი თვლის, რომ ეს ყველაფერი დასაბამს უფრო შორეულ წარსულში იღებს. ამისთვის უნდა გადავიდეთ ადამიანის ისტორიის ერთ-ერთ უდიდეს რევოლუციურ მომენტში – მიწათმოქმედების დაწყების პერიოდში.

გლეხი კაენი ღმერთს შესაწირად სთავაზობს ხილსა და მარცვლეულს, მწყემსი კაენი კი – კრავს. ეს ამბავი შეიძლება შევადაროთ 9000 წლის წინ მომხდარ შემთხვევას, რომელსაც „ნეოლითური რევოლუცია” ეწოდება. ადამიანთა ორი ჯგუფი, მიწათმოქმედები და მეჯოგეები, ერთმანეთს მწვავედ დაუპირისპირდნენ. ეს ყველაფერი კი ცივილიზაციის აკვანში, თანამედროვე ერაყის ტერიტორიაზე ხდებოდა. ქვის ხანის მონადირე-შემგროვებლური ცხოვრების წესიდან ხალხი ახალ სტილზე გადადიოდა და გარემოს კონტროლს სწავლობდა. ისინი აღარ აგროვებდნენ საკვებს, არამედ მის წარმოებას იწყებდნენ. იყვნენ ისეთები, ვინც ცხოველებს აშინაურებდა – მწყემსები, და ისეთები, ვინც მცენარეებს უვლიდა – მიწათმოქმედები. ექსპერტთა მოსაზრებით, მაშინ, როცა მწყემსები სოფლებს გადიოდნენ და თავიანთ ცხოველებს უფლებას აძლევდნენ, გლეხების მოყვანილი ნათესებით პირი ჩაეტკბარუნებინათ, ადგილი ჰქონდა ძალადობრივ დაპირისპირებებს. მწვავე შეტაკებები მრავალი ადამიანის სიკვდილით სრულდებოდა და დროთა განმავლობაში ლეგენდის სახეს იღებდა. თუმცა საბოლოოდ მომთაბარეებმა ერთ ადგილას დასახლება გადაწყვიტეს და ფერმერობის უფრო გამოცდილი მეთოდები აითვისეს. სოფლები პატარა ქალაქებად გარდაიქმნებოდა, მოსახლეობა მატულობდა, მალე კი ადრეული ცივილიზაციის ახალმა კულტურამ დაიწყო განვითარება.

მწყემსებსა და მიწათმოქმედებს შორის არსებულ დაპირისპირებებს თიხის ფირფიტებზე იწერდა ის ხალხი, რომელმაც დამწერლობა მოიგონა – შუმერები. შუმერები მესოპოტამიაში (თანამედროვე ერაყი) ცხოვრობდნენ 6000 წლის წინ. დამწერლობის გარდა მათი გამოგონილია ბორბალი, ირიგაცია, კანონები, მორალური მსჯელობა, ანდაზები, რელიგიური რწმენის სისტემები, ახსნა, თუ რატომ არსებობს სიკეთე და ბოროტება. ქვის დაფებზე ამოტვიფრული შუმერული ჩანაწერები თანდათან მითად გარდაიქმნა და ამ ფორმით საოცრად ჰგავდა კაენისა და აბელის ამბავს.

შუმერულ მითოსში მწყემსი ღმერთი დუმუზი ბრძოლას მართავს თავის ძმასთან, მიწათმოქმედ ღმერთ ენკიმდუსთან, რათა დაისაკუთროს მისი და, ქალღმერთი ინანა. მაგრამ როგორ გადარჩა ასეთი მითი ათასობით წლების განმავლობაში და შემდეგ მონოთეისტური ტრადიციების ნაწილად იქცა? ამისთვის უნდა გავითვალისწინოთ ის ფაქტი, რომ დაბადების წიგნში ასახული ამბები თაობებს ზეპირად გადაეცემოდა. მას ტომის უხუცესები უყვებოდნენ ახალგაზრდა წევრებს, რაც ცხადია, დროთა განმავლობაში გარკვეულ ცვლილებებს იწვევდა, საბოლოოდ კი წერილობით შენახვაც გადაწყვიტეს და შესაძლოა, სწორედ ასე გაჩნდა დაბადების წიგნი. ბიბლიური ცნობები კიდევ ერთ მნიშვნელოვან პარალელს გვაწვდიან: როგორც ჩანს, ათასობით წლების განმავლობაში კოცონთან მოყოლილმა ისტორიამ ცვლილებები ბევრ რამეში განიცადა, თუმცა შემოინახა მითითება, თუ სად დაიწყო ეს ყველაფერი – ადგილი, რომელსაც ერქვა ედემი.

ბიბლია გვამცნობს, რომ ედემი მდებარეობდა 4 მდინარის სათავესთან. მათ შორისაა ტიგროსი და ევფრატი. თუმცა აქ ჩნდება ერთი პრობლემა – სად მდებარეობდა დანარჩენი ორი მდინარე? ფიშონსა და გიხონს თანამედროვე რუკაზე ვერ შეხვდებით. არსებობს მოსაზრება, რომ გიხონს ესადაგება არაქსი, რომელიც მტკვრის უდიდესი შენაკადია და კასპიის ზღვაში ჩაედინება. ხოლო ჩრდილო-დასავლეთ ირანიდან მომავალი სეფიდრუდი (იგივე ქიზილ-უზუნი, ქეზელ-უშონი) ფიშონს უნდა შეესაბამებოდეს. უძველესი ენების შესწავლა აჩვენებს, რომ დროთა განმავლობაში ასო „პ”-ს ხშირად ენაცვლებოდა „უ”, რაც ადვილად შესაძლებელს ხდის, რომ ბიბლიური მდინარე ფიშონი გადაიქცა უშონად.



ამ ვერსიის ყველაზე ცნობილი დამცველია ბრიტანელი ეგვიპტოლოგი დევიდ როლი. დოქტორ როლის მიხედვით, ედემის ბაღი იქ მდებარეობდა, სადაც ახლა დასავლეთ ირანია. მისი აზრით, სწორედ აქ უნდა იღებდეს დასაბამს კაენისა და აბელის ამბავი. თუმცა სწავლულთა ნაწილს სხვა მოსაზრება აქვს.

არქეოლოგი იურის ზარინში ედემის ბაღს ათავსებს უფრო სამხრეთით, სადაც ევფრატი და ტიგროსი სპარსეთის ყურეს უერთდებიან. ზარინშის განცხადებით, თანამგზავრიდან გადაღებული ახლო აღმოსავლეთის ფოტოები აჩვენებს, რომ ამ რეგონში ერთ დროს ჩრდილოეთ არაბეთის გავლით მდინარე მიედინებოდა იმ ტერიტორიებზე, სადაც ამჟამად მშრალი ხეობებია. ეს მდინარე ბიბლიური ფიშონი იყო, ხოლო გიხონი თანამედროვე კარუნია. რადგანაც კარუნი სპარსეთის ყურეში ჩაედინება, იურის ზარინში მიიჩნევს, რომ ედემი ამჟამად წყალქვეშაა მოქცეული.

გეოლოგიური მონაცემების თანახმად, 7000 წლის წინ სპარსეთის ყურე სულაც არ წარმოადგენდა წყლის უზარმაზარ სივრცეს. აქ აყვავებული მწვანე ხეობა იყო, სავსე მდინარეებითა და სუფთა ნაკადულებით. ტერიტორიაზე დასახლებული პირველი ადამიანები იქნებოდნენ მონადირეები და შემგროვებლები, რომლებიც ამ ოაზისის ბუნებრივი რესურსების კვლევაში დიდ დროს გაატარებდნენ. გეოლოგების გარდა ბიბლიის მკვლევარი მეცნიერების უმეტესობაც ეთანხმება მოსაზრებას, რომ კაენისა და აბელის ამბავი დასაბამს იღებს 7000 წლის წინანდელ მესოპოტამიაში. ამ დროს აქ ვრცელდებოდა კაენის მეთოდი – მიწის რეგულირებული დამუშავება, რომელმაც დაასუსტა მომთაბარეთა მწყემსური ტრადიციები. როცა ადამიანმა ბუნების კონტროლი ისწავლა და მოსავალი თავისი მოთხოვნილებისამებრ მოჰყავდა, მას აღარ სჭირდებოდა ხეტიალი და საკვების ძიება. მალე მათ დაიწყეს სოფლებისა და ქალაქების შენება, სულ უფრო მეტად ავითარებდნენ ცივილიზაციასა და ტექნოლოგიას, რამაც საბოლოოდ საფუძველი ჩაუყარა ხელოვნების, მუსიკისა და დამწერლობის კულტურის ჩამოყალიბებას.

კაენისა და აბელის ისტორიაში არსებობს კიდევ ერთი საინტერესო დეტალი, რომელიც არ გვხვდება დაბადების წიგნში, სამაგიეროდ ისლამური ტრადიციების ნაწილს წარმოადგენს. კაენი, როცა თავისი ცოდვის სიმძიმეს პირველად აცნობიერებს, ადამიანისა და ღმერთის თვალიდან კვალის დამალვას ცდილობს. მან არ იცოდა, აბელის გვამისთვის რა მოეხერხებინა, შემდეგ კი დაინახა ყორანი, რომელმაც მეორე ყორანი მოკლა, ნისკარტით პატარა ორმო ამოთხარა, შიგ ჩამარხა და ქვიშა მიაყარა. ამის დანახვისას კაენს დაებადა აზრი, რომ შეეძლო, ანალოგიურად მოქცეულიყო და ძმის სხეული დაემარხა და ასეც მოიქცა. განმმარტებლების თქმით, სწორედ აქედან იღებს დასაბამს გარდაცვლილის დამარხვა. აღსანიშნავია, რომ ცოდვის დამალვის მცდელობაში კაენი პირველი არ ყოფილა და მანამდე იგივე მისმა მშობლებმა გააკეთეს.

ედემის ბაღში ადამი და ევა არღვევენ ღმერთის მითითებას და აკრძალული ხის ნაყოფს აგემოვნებენ. როცა ღმერთი ეკითხება მათ, თუ რატომ ჩაიდინეს მსგავსი რამ, დანაშაულზე პასუხისმგებლობის აღების ნაცვლად ბრალს სდებენ გველს, რომ მან აცდუნა ისინი. კაენიც ანალოგიურად გაურბის პასუხისმგებლობას მისი ძმის მკვლელობაზე. ეს თვისება კი, როგორც ბიბლიიდან ჩანს, ღმერთის ძლიერ რისხვას იწვევს. როგორც ბიბლიის ერთ-ერთი განმარტება გვამცნობს, რეალურად კაენი უფრო შორს წავიდა და გარდა მკვლელობისა და აღიარების უარყოფისა, კიდევ ერთ ცოდვა ჩაიდინა. „უთხრა ღმერთმა: ეს რა ჩაიდინე? შენი ძმის სისხლი მიწიდან შემომღაღადებს.” სისხლის შესატყვისი ებრაული სიტყვა არის „დამეემ” და ამ მუხლის უფრო ზუსტი თარგმანი ასე იქნება: „შენი ძმის სისხლები მიწიდან შემომღაღადებს”. რას ნიშნავს სისხლები? კაენმა ხომ მხოლოდ ერთი პიროვნება მოკლა? შესაძლო ახსნა ისაა, რომ მასში იგულისხმება როგორც აბელის, ისე მისი სავარაუდო შთამომავლების სიცოცხლე. რადგანაც აბელი მოკვდა, მისი შთამომავლები ვეღარასდროს დაიბადებოდნენ, რაც იმას ნიშნავს, რომ მკვლელობა უფრო მეტია, ვიდრე ერთი ადამიანისთვის სიცოცხლის ხელყოფა. ძმის მოკვლით კაენმა მთელი მსოფლიო გაანადგურა.

კაენისა და აბელის მონაკვეთში კიდევ ისმება ერთი დამაფიქრებელი და კადნიერი კითხვა: „ჩემი ძმის დარაჯი ხომ არა ვარ?” ტექსტი გასაგებად ამბობს, თუ ვინ ვართ ადამიანები – ერთმანეთზე მზრუნველი და ყურადღებიანი არსებები, მაგრამ რა არის ღმერთის პასუხისმგებლობა? რატომ არ სახელდება ის თავისი შვილების დარაჯად? რატომ უშვებს, რომ კარგ ადამიანებს ბევრი უბედურება შეემთხვათ? რატომ არ უშლის ის ხელს მკვლელობის მოხდენას? რატომ მოხდა ჰოლოკოსტი და 9/11? ბიბლიური პოზიცია ისაა, რომ ამის განხორციელებას ხელი ადამიანებმა უნდა შეუშალონ და ბოროტების მოხდენის პასუხისმგებლობაც კაცობრიობაზეა, მსგავს უბედურ შემთხვევებში ნაკლებად უნდა ელოდონ ღმერთის მიერ განხოციელებულ სასწაულებრივ ჩარევას.

ამით ვუახლოვდებით აბელისა და კაენის ისტორიის დასასრულს. უძველესი ებრაული ტექსტების მიხედვით, კაენი დასახლდა და ცოლად შეირთო თავისი და, გაუჩნდა ვაჟი, გააშენა ქალაქი და საფუძველი ჩაუყარა ცივილიზაციას. მასზე დადებულმა ნიშანმა, მიუხედავად იმისა, როგორი ფორმა ჰქონდა, საშუალება მისცა კაენს, გაეკვალა ის გზა, რომელმაც კაცობრიობის ცხოვრება სამუდამოდ გააუმჯობესა. თუმცა ადამიანები ხშირად ივიწყებდნენ იმ გაკვეთილებს, რაც კაენმა ისწავლა, ან სულაც ისეთ განმარტებას აძლევდნენ, რომ თავიანთი შურისმაძიებელი მიზნებისთვის გამოეყენებინათ.

ყველაზე დიდი ირონია ალბათ ისაა, რომ აბრაამისეული რელიგიები ერთმანეთის სულიერი ნათესავები არიან. მათ წმინდა წიგნებში ადამიანები ადამისა და ევას შთამომავლებად სახელდებიან, ყველგან აღიარებულია კაენისა და აბელის ამბის გაკვეთილი, მაგრამ ამის მიუხედავად ეს რელიგიები საუკუნეების მანძილზე ერთმანეთის დაპყრობას, განადგურებასა და საბოლოოდ მოსპობას ცდილობდნენ, რაც ადასტურებს, რომ კაენის ეპიზოდში დაშიფრული გზავნილი დაივიწყეს. ათასწლეულის მანძილზე სისხლიანი ანტისემიტიზმი მძლავრობდა, შუა საუკუნეებში ჯვაროსნული ლაშქრობები დაიწყო, რაც ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი გახდა ისლამის ოქროს ხანის დასასრულებლად. ამჟამად კი ახლო აღმოსავლეთში ადგილი აქვს შემზარავ რელიგიურ კონფლიქტებს, რაც ხშირად მასშტაბური სისხლისღვრით სრულდება. დღეს ყველაზე ნაკლებად ახსოვთ ის გაკვეთილი, რომელიც პირველი სიკვდილის, პირველი მკვლელობის, პირველი მწუხარებისა და პირველი მონანიების მიღმა დგას. დავიწყებული აქვთ, რომ ბიბლიის მიხედვით, ყველა ადამიანი ერთმანეთს ენათესავება და ერთმანეთზე ზრუნვა ყველას ვალია, ეს ეხება როგორც ახლობელს, ისე დედამიწის მეორე ბოლოში მცხოვრებ ადამიანს.