დათო ჯანელიძის «ციხესიმაგრე» და «ჯაყოს ხიზნები»
ფრანც კაფკას ,,ციხესიმაგრე» პარადიგმატული ნაწარმოებია, ისევე როგორც მიხეილ ჯავახიშვილის «ჯაყოს ხიზნები». საინტერესოა ამ ორი რომანის (XX საუკუნის ლიტერატურის ორი მნიშვნელოვანი ტექსტის) მოტივებზე გადაღებული ფილმების - როგორიცაა, რეჟისორ დავით ჯანელიძეს «ციხესიმაგრე» და «ჯაყოს ხიზნები» - კონტექსტუალური ანალიზი.
მწერალი/რომანი/ლიტერატურა დომინირებს ფილმზე/რეჟისურაზე/კინოენაზე. მიზეზი? რეჟისორი მოექცა ლიტერატურული ნაწარმოების ჩრდილში, თუ ლიტერატურული ტექსტის მასშტაბი/ქვეტექსტი რეჟისორის არჩეულმა დომინანტურმა სიუჟეტურმა ხაზმა ვერ ჩაანაცვლა?! ფილმი «ჯაყოს ხიზნები» თეიმურაზი/მარგო/ჯაყო - სასიყვარულო სამკუთხედზეა აგებული. ისტორიული/ფილოსოფიური კონტექსტი შედარებით ფერმკრთალია.
«ციხესიმაგრე» არა სისტემის, იგივე სამყაროს აბსურდული საზრისის ვიზუალიზაციას ახდენს, არამედ უფრო ინტიმურ/პიროვნულ დრამამდე დაიყვანება. «უცხო», «სხვა» ფილმში მეტწილად ვერბალური მესიჯია და არა საერთო ატმოსფერო კონსტრუირებული მხატვრული ხერხებით. ალბათ ატმოსფერო ის საკვანძო სიტყვაა, რომელიც ორივე ფილმს აკლია.
„ციხესიმაგრე», სივრცის ორგანიზების თვალსაზრისით, «ჯაყოს ხიზნებზე» მეტად საინტერესოა. დავაკონკრეტებ ჩემ აზრს - ფილმის მხატვრობა უფრო საინტერესოა (მხატვარი ჯემალ მირზაშვილი). კამერა, სამწუხაროდ, ამ სივრცის ტაქტილურ შეგრძნებებს ვერ გადმოსცემს (ოპერატორი ლერი მაჩაიძე). მაყურებელს არც სისველის, არც სიცივის, არც სიბნელის, არც უგზოობის ან უდროობის განცდა არ ეუფლება. ვფიქრობ, ეს იყო რეჟისორისა და ჯგუფის მთავარი ამოცანა. განათება იმდენად ხისტია, არამხატვრული, რომ არ გაძლევს კაფკასეული აბსურდის შეგრძნების საშუალებას, ამ, დროისა და სივრცის მიღმა დარჩენილ, ქართულ რეალობაში.
გმირები (მსახიობები: ხათუნა იოსელიანი, კარლ ჰაინც ბეკერი, ლუდმილა ალიმბარაშვილი) და მათი შიშველი სხეულები უფრო მეტყველია, ვიდრე ნაირ-ნაირი ფილებით მოპირკეთებული კედლები, XIX-XX საუკუნეების გასაყარის ბუხარი, ავეჯი, ძველმოდური სასწორი, თუ ჩემი თაობისთვის კარგად ნაცნობი სკოლის სპორტული დარბაზი და ინვენტარი. ქართველი მსახიობი თურმე პირდაპირი მნიშვნელობით უნდა გააშიშვლო, რომ რუსული ფსიქოლოგიური თეატრისთვის დამახასიათებელი მანერულობა ჩამორეცხო.
მათი სხეულის ნაწილები უფრო მეტყველია, ვიდრე, თუნდაც სახე, თვალები. მათი კიდევ ერთი საინტერესო თავისებურება - ეს არაა ნავარჯიშები, გლამურული, გაპრიალებული და ამიტომ, ხშირად უმეტყველო სხეულები. ესაა ცოცხალი და ბუნებრივი და არა ფიტნეს კლუბში ან პლასტიკური ქირურგის მაგიდაზე გამოძერწილი ადამიანის სხეულები. აქ აღსანიშნავია რეჟისორის და რა თქმა უნდა, მსახიობების სითამამე. დიახ, შემოქმედებითი სითამამე და არა ეპატაჟი.
კაფკას რომანის კლასიკური მოდერნიზმი და ნეომითოლოგიზმი, როგორც ტექსტის კონსტრუირების ხერხი, მრავალი ინტერპრეტაციისა და დეკონსტრუქციის წყაროა. მიწის მზომელი K (კარლ ჰაინც ბეკერი) არის და ამავე დროს, არ არის მიწის მზომელი. ისევე, როგორც სხვა პერსონაჟები. მაგალითად, დამხმარეები ან სხვა ჩინოვნიკები. მათ აქვთ ძალაუფლება და თან უსუსურები არიან, ჩვილივით ინფანტილურები. კაფკას რეპრეზენტირებული სამყაროს სურათი მრავალმნიშვნელიანი ლოგიკის და მეტყველების აქტის თეორიის ჭრილში განიხილება.
ფრანც კაფკას ბიოგრაფია - ებრაელი კლერკი პრაღადან, ბრუტალური მამის ხატი და არშემდგარი ორი ქორწინება - ე.წ. წარუმატებელი მეტყველების აქტის მაგალითებია. ხოლო სიკვდილის შემდეგ XX საუკუნის მოდერნისტული ლიტერატურის საკულტო მწერალი, ჰიპერწარმატება და აღიარება. იგივე კოლიზიაზეა დაფუძნებული ,,ციხესიმაგრეს" პერსონაჟების ყოფნა/არყოფნა. მათი განხორციელებული წარუმატებელი მეტყველების აქტთა ჯაჭვი.
ეს ჯაჭვი ფილმში დათო ჯანელიძემაც გადმოიტანა. გმირ(ებ)ი გარიყულები არიან. მიზნისკენ წინწაწევის ნებისმიერი მცდელობა გამოგონილ, ხელოვნურ წინაღობას ეწირება. ზემოთ კაფკას რომანისთვის დამახასიათებელი ნეომითოლოგიზმი ვახსენე. "ციხესიმაგრეს" გმირი სიზიფეს მითითაა შთაგონებული. მთავარია ცდა, ქმედება, წარუმატებლობის მიუხედავად.
ყურადღებას იქცევს დათო ჯანელიძის გმირ(ებ)ის სამეტყველო ენა - რუსულის, ქართულის, გერმანულის მონაცვლეობა. ვფიქრობ, ეს ფილმის ერთ-ერთი მეტაფორაა. თავად ცნება "უცხო” ამ ფორმითაცაა გამოხატული. ენა გმირების თვითმახასიათებელია. ერთგვარი თვითლუსტრაცია.
ჩინოვნიკები რუსულად მეტყველებენ ხოლმე. მთავარი გმირი და მისი საცოლე - ქართულად. გმირი სხვა პერსონაჟებთან ქართულ-გერმანულად ამყარებს კომუნიკაციას, თავისი დამტვრეული, უცხოელისთვის დამახასიათებელი ქართულით. სხვა პერსონაჟებისგან მას არამხოლოდ ენა, გარეგანი მახასიათებლებიც განასხვავებს. გრძელი თმა, ჩაცმულობა. თეთრი პერანგიც მხოლოდ მას აცვია. მეტყველება და გარეგანი ნიშნები გმირის სოციალურ-კულტურული იდენტობის აღმნიშვნელია.
ცნობილია, რომ კაფკას რომანი დაუსრულებელია. მწერლის მეგობარი მაქს ბროდი კაფკას მონათხრობს იხსენებს და ამბობს, რომ სიკვდილის წინ, K ციხესიმაგრეში მიიღეს. ეს კაფკას ბიოგრაფიის ანალოგიურად, სიკვდილის შემდგომი აღიარება/ჰიპერწარმატებაა. იუდაისტური ინტერპრეტაციის მიხედვით კი - ეს სხვა არაფერია, თუ არა მარადიული სასუფეველი.
მითის უმნიშვნელოვანესი ფუნქცია ინდივიდის მთელთან, სუბიექტის სოციუმთან შერწყმაა. ინიციაციის რიტუალსაც ეს უდევს საფუძვლად. K-ს მცდელობა მიიღოს მიწის მზომელის ადგილი ციხესიმაგრეში ინიციაციის რთული და წინააღმდეგობრივი პროცესია. კაფკას მსოფლმხედველობა იუდაიზმისა და ქრისტეანული ფილოსოფიის ნაზავია. მისი მსოფლმხედველობა პოლილინგვიზმზეა აგებული - ეროვნებით ებრაელი, პრაღის მაცხოვრებელი, ავსტრიის მოქალაქე და გერმანულენოვანი მწერალი.
ვფიქრობ, დათო ჯანელიძესაც ეს ასპექტი აინტერესებდა და ამიტომ გვთავაზობს ენებისა და კოდების აღრევას. კინოენის მხრივაც ენობრივი ეკლექტიკაა. გავიხსენოთ შავ-თეთრი გამოსახულება რიგ ეპიზოდებში. დღეს ყველასთვის კარგად ნაცნობი მწერალთა სახლის ბაღი მაჩაბელზე. უკვე კინემატოგრაფიულად კანონიზირებული თენგიზ აბულაძეს ფილმში ,,მონანიება”. სახლი/სასახლე ქონების ნაციონალიზაციის, გასაბჭოების სიმბოლო და სახლი, რომელსაც უკავშირდება 1937 წლისა და მომდევნო წლების რეპრესიები, ისტორიული მეხსიერება. ვფიქრობ, ეს კადრები ერთ-ერთი საუკეთესოა ფილმში, ისევე, როგორც აბანოში გადაღებული. თუმცა ამ კადრებს, უფრო რეჟისორის ინდივიდუალური ემოციური მეხსიერების ანაბეჭდი ადევს.
მთავარი გმირი ფინალში თმას იჭრის. ის ხდება მორჩილი არაეკლესიური გაგებით, რასაკვირველია. ან არც არასდროს ყოფილა ურჩი. ისევე როგორც არასდროს ყოფილა მიწის მზომელი.
კვლავ კაფკას რომანის მრავალმნიშვნელიანი ლოგიკა/განზომილება მახსენდება. თუმცა, სწორედ ეს განზომილება აკლია ფილმს. ამიტომ, ასე მძაფრად ასოცირდება 90-ანი წლების საქართველოსთან და არა სამყაროს პარადიგმატულ სურათთან.
გრიგოლ რობაქიძე მიხეილ ჯავახიშვილის "ჯაყოს ხიზნებს” „დროის დოკუმენტს" უწოდებს. ავტორის განსაზღვრებით, ჯაყოს ძალადობა (ზეობა) თეიმურაზის ცუდმედიდობის შედეგია. თავადაზნაურული წრიდან გამოსული პროტაგონისტების ნეგატიურ ჭრილში ჩვენება ანუ რასპუტინის კომპლექსი – რომანის ერთ-ერთი მთავარი კონცეპტია. თუმცა, იქიდან გამომდინარე, რომ ,,ჯაყოს ხიზნები" ქართულ ლიტერატურაში ერთ-ერთი პროფეტული რომანია და ტექსტის მხრივ რეალობის დეტერმინირების ხარისხი მაღალია, XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან მოყოლებული, საზოგადოება საკუთარ თავს თეიმურაზთან აიგივებს.
დათო ჯანელიძის ფილმი ამ მხრივ გვერდს უვლის ჩამოყალიბებულ კლიშეებს და ამით, უფრო ჯავახიშვილისეული ინტერპრეტაციისკენ იხრება. მწერალი უთანაგრძნობს თავის გმირს, მაგრამ ამავე დროს, ამხელს მას.
თეიმურაზი უხერხემლო, უსუსური და ინფანტილურია. ის ეროვნული გენისა და საგანძურის არა დამცველი, არამედ გამნიავებელია.
ზაზა ბურჭულაძის თეიმურაზი, მიხეილ ჯავახიშვილთან პორტრეტული მსგავსების მიუხედავად, უფრო მის პირად ამპლუასთან, ეპატაჟურ მწერალთან ასოცირდება, ვიდრე რომანის პერსონაჟთან.
ზაზა ბურჭულაძის შესრულებით, ხევისთავი ნევროტიკია და არა ტრაგიკული ბედის არისტოკრატ-ინტელიგენტი. ფსევდოკულტურითა და მწიგნობრობის კომპლექსით დასნეულებული, ის, ვინც მოწყვეტილია საკუთარ ფესვებს და, შესაბამისად, რეალობასაც.
მახსენდება ნოდარ მგალობლიშვილის თეიმურაზი, რომელშიც სწორედ ადამიანური ყოფიერების ეს ტრაგიკული ანტინომიები იყო გახსნილი.
თემურ ჩხეიძის ცნობილი ინსცენირება კონცეპტუალურადაც სხვაგვარი იყო, რაც აბსოლუტურად გამართლებულია, ვინაიდან, თავის მხრივ, რეჟიმს უპირისპირდებოდა – საბჭოური პერიოდის ალუზიებს ასახავდა. ამით ჯავახიშვილის პერიოდის საქართველოს ალუზიები, კიდევ უფრო მძაფრდებოდა ისტორიის გადმოსახედიდან.
,,ღმერთი აღარა ხარ?” - ჯაყოს ეს კითხვა სრულიად ლეგიტიმურია. თუმცა არანიცშეანული გაგებით.
დღეს სხვა დროა. ბოლშევიზმიცა და საბჭოთა წყობაც თითქოს ისტორიას ჩაბარდა. დარჩა ისტორიული მეხსიერება, ტრავმები და, რაც მთავარია, გაცნობიერებული თუ გაუცნობიერებელი კომპლექსები. ახალი დესაკრალიზებული რეალობა რომანის ახლებურ ინტერპრეტაციას ითხოვს. დღეს არსებული მენტალური ხარვეზები ისტორიული მემკვიდრეობითა და წარსულითაა განპირობებული, რაც ჯაყოს აპოლოგიას ერთგვარად ემთხვევა. თუმცა, საქმე თავად მოვლენის მასშტაბურობაშია. ბოლშევიზმი სტიქიური უბედურება იყო, ხოლო ის, რაც დღეს ხდება, ერთგვარი გარდამავალი ეტაპია.
თეიმურაზის მწიგნობრობის კომპლექსი – ნუთუ ეს დღევანდელი ინტელიგენციის სენი არაა?!
მიხეილ ჯავახიშვილის ერთ-ერთი მკვლევარი, ლელა წიქარიშვილი წერს: „ერის ზედაფენები მწიგნობრობით გზასაცდენილი ელიტა (ინტელიგენცია-ი.დ.) მწიგნობარ თეიმურაზ ხევისთავთან მიმართებით ახალი აღთქმის კონოტაციურ მნიშვნელობას იძენს: მწიგნობრებს და ფარისევლთ ამხელენ იმის გამო, რომ ,,თქვიან და არა ყვიან" (მათე, 23, 3).
მარგოსთვის ეს ისტორიული კომპრომისი არაა დამანგრეველი. თეიმურაზისგან განსხვავებით, იგი რეალობას არ განუდგა. ნატა მურვანიძის მარგო ბევრწილად განსხვავდება ჯავახიშვილისეული პერსონაჟისგან, თუმცა არსით არ ეწინააღმდეგება ლიტერატურულ სახეს.
მარგო - მურვანიძე ემანსიპირებული ქალია. გარეგანი იერის შექმნაშიც, ჩემი აზრით, მსახიობი და რეჟისორი უფრო იმდროინდელი დასავლური სივრცისთვის სახასიათო შტრიხებს იყენებენ. იმის გაცნობიერება, რომ ცოლქმრული სიყვარული მჭლე ყოფილა, ნატო მურვანიძის მარგოსთან ადრე მოდის. მისი სიტყვები: ,,მე არც თანახმა ვარ და არც წინააღმდეგი, უბრალოდ გემორჩილები”, ზედმიწევნით ზუსტად გამოხატავს ქალის შინაგან კონსტიტუციას. მორჩილება არ ნიშნავს უპიროვნობას, პირიქით. მარგო არის თეიმურაზის უხერხემლობის კომპენსირება. იგი დომინანტია და არა მსხვერპლი. მეტიც, მართალია, ის ჯაყოს ძალადობის ობიექტია, მაგრამ არც ამ შემთხვევაშია მსხვერპლი. აქ რომანისა და, შესაბამისად, ფილმის კიდევ ერთი ასპექტი იკვეთება.
რაც შეეხება ფილმის (და არა რომანის) მიმართებას 1924 წლის აჯანყებასთან – ის, რაც ჯავახიშვილთან ორაზროვანი მხატვრული ფორმის მეშვეობითაა გამოხატული, დათო ჯანელიძემ პროლოგში ქრონიკის სახით შემოიტანა. ,,ჯაყოს ხიზნებში” ეს ხერხი არც სტილისტურად და არც კონცეპტუალურად არაა გაუმართლებელი, უბრალოდ – სწორხაზოვანია, და ამით თავად სათქმელს აფერმკრთალებს.
ერთი რამ ცხადია. ორივე ფილმში ლიტერატურული ტექსტი პარადიგმატულია და არა კინოტექსტი. თუმცა ლიტერატურის მოტივებზე აგებულ ამ ფილმებს უფრო ფართო ინტერტექსტუალური ველი შემორჩა, ვიდრე ორიგინალურ სცენარზე დაფუძნებულ ქართულ სოციალურ კინოს.
წყარო: ambebi.ge
მწერალი/რომანი/ლიტერატურა დომინირებს ფილმზე/რეჟისურაზე/კინოენაზე. მიზეზი? რეჟისორი მოექცა ლიტერატურული ნაწარმოების ჩრდილში, თუ ლიტერატურული ტექსტის მასშტაბი/ქვეტექსტი რეჟისორის არჩეულმა დომინანტურმა სიუჟეტურმა ხაზმა ვერ ჩაანაცვლა?! ფილმი «ჯაყოს ხიზნები» თეიმურაზი/მარგო/ჯაყო - სასიყვარულო სამკუთხედზეა აგებული. ისტორიული/ფილოსოფიური კონტექსტი შედარებით ფერმკრთალია.
«ციხესიმაგრე» არა სისტემის, იგივე სამყაროს აბსურდული საზრისის ვიზუალიზაციას ახდენს, არამედ უფრო ინტიმურ/პიროვნულ დრამამდე დაიყვანება. «უცხო», «სხვა» ფილმში მეტწილად ვერბალური მესიჯია და არა საერთო ატმოსფერო კონსტრუირებული მხატვრული ხერხებით. ალბათ ატმოსფერო ის საკვანძო სიტყვაა, რომელიც ორივე ფილმს აკლია.
„ციხესიმაგრე», სივრცის ორგანიზების თვალსაზრისით, «ჯაყოს ხიზნებზე» მეტად საინტერესოა. დავაკონკრეტებ ჩემ აზრს - ფილმის მხატვრობა უფრო საინტერესოა (მხატვარი ჯემალ მირზაშვილი). კამერა, სამწუხაროდ, ამ სივრცის ტაქტილურ შეგრძნებებს ვერ გადმოსცემს (ოპერატორი ლერი მაჩაიძე). მაყურებელს არც სისველის, არც სიცივის, არც სიბნელის, არც უგზოობის ან უდროობის განცდა არ ეუფლება. ვფიქრობ, ეს იყო რეჟისორისა და ჯგუფის მთავარი ამოცანა. განათება იმდენად ხისტია, არამხატვრული, რომ არ გაძლევს კაფკასეული აბსურდის შეგრძნების საშუალებას, ამ, დროისა და სივრცის მიღმა დარჩენილ, ქართულ რეალობაში.
გმირები (მსახიობები: ხათუნა იოსელიანი, კარლ ჰაინც ბეკერი, ლუდმილა ალიმბარაშვილი) და მათი შიშველი სხეულები უფრო მეტყველია, ვიდრე ნაირ-ნაირი ფილებით მოპირკეთებული კედლები, XIX-XX საუკუნეების გასაყარის ბუხარი, ავეჯი, ძველმოდური სასწორი, თუ ჩემი თაობისთვის კარგად ნაცნობი სკოლის სპორტული დარბაზი და ინვენტარი. ქართველი მსახიობი თურმე პირდაპირი მნიშვნელობით უნდა გააშიშვლო, რომ რუსული ფსიქოლოგიური თეატრისთვის დამახასიათებელი მანერულობა ჩამორეცხო.
მათი სხეულის ნაწილები უფრო მეტყველია, ვიდრე, თუნდაც სახე, თვალები. მათი კიდევ ერთი საინტერესო თავისებურება - ეს არაა ნავარჯიშები, გლამურული, გაპრიალებული და ამიტომ, ხშირად უმეტყველო სხეულები. ესაა ცოცხალი და ბუნებრივი და არა ფიტნეს კლუბში ან პლასტიკური ქირურგის მაგიდაზე გამოძერწილი ადამიანის სხეულები. აქ აღსანიშნავია რეჟისორის და რა თქმა უნდა, მსახიობების სითამამე. დიახ, შემოქმედებითი სითამამე და არა ეპატაჟი.
კაფკას რომანის კლასიკური მოდერნიზმი და ნეომითოლოგიზმი, როგორც ტექსტის კონსტრუირების ხერხი, მრავალი ინტერპრეტაციისა და დეკონსტრუქციის წყაროა. მიწის მზომელი K (კარლ ჰაინც ბეკერი) არის და ამავე დროს, არ არის მიწის მზომელი. ისევე, როგორც სხვა პერსონაჟები. მაგალითად, დამხმარეები ან სხვა ჩინოვნიკები. მათ აქვთ ძალაუფლება და თან უსუსურები არიან, ჩვილივით ინფანტილურები. კაფკას რეპრეზენტირებული სამყაროს სურათი მრავალმნიშვნელიანი ლოგიკის და მეტყველების აქტის თეორიის ჭრილში განიხილება.
ფრანც კაფკას ბიოგრაფია - ებრაელი კლერკი პრაღადან, ბრუტალური მამის ხატი და არშემდგარი ორი ქორწინება - ე.წ. წარუმატებელი მეტყველების აქტის მაგალითებია. ხოლო სიკვდილის შემდეგ XX საუკუნის მოდერნისტული ლიტერატურის საკულტო მწერალი, ჰიპერწარმატება და აღიარება. იგივე კოლიზიაზეა დაფუძნებული ,,ციხესიმაგრეს" პერსონაჟების ყოფნა/არყოფნა. მათი განხორციელებული წარუმატებელი მეტყველების აქტთა ჯაჭვი.
ეს ჯაჭვი ფილმში დათო ჯანელიძემაც გადმოიტანა. გმირ(ებ)ი გარიყულები არიან. მიზნისკენ წინწაწევის ნებისმიერი მცდელობა გამოგონილ, ხელოვნურ წინაღობას ეწირება. ზემოთ კაფკას რომანისთვის დამახასიათებელი ნეომითოლოგიზმი ვახსენე. "ციხესიმაგრეს" გმირი სიზიფეს მითითაა შთაგონებული. მთავარია ცდა, ქმედება, წარუმატებლობის მიუხედავად.
ყურადღებას იქცევს დათო ჯანელიძის გმირ(ებ)ის სამეტყველო ენა - რუსულის, ქართულის, გერმანულის მონაცვლეობა. ვფიქრობ, ეს ფილმის ერთ-ერთი მეტაფორაა. თავად ცნება "უცხო” ამ ფორმითაცაა გამოხატული. ენა გმირების თვითმახასიათებელია. ერთგვარი თვითლუსტრაცია.
ჩინოვნიკები რუსულად მეტყველებენ ხოლმე. მთავარი გმირი და მისი საცოლე - ქართულად. გმირი სხვა პერსონაჟებთან ქართულ-გერმანულად ამყარებს კომუნიკაციას, თავისი დამტვრეული, უცხოელისთვის დამახასიათებელი ქართულით. სხვა პერსონაჟებისგან მას არამხოლოდ ენა, გარეგანი მახასიათებლებიც განასხვავებს. გრძელი თმა, ჩაცმულობა. თეთრი პერანგიც მხოლოდ მას აცვია. მეტყველება და გარეგანი ნიშნები გმირის სოციალურ-კულტურული იდენტობის აღმნიშვნელია.
ცნობილია, რომ კაფკას რომანი დაუსრულებელია. მწერლის მეგობარი მაქს ბროდი კაფკას მონათხრობს იხსენებს და ამბობს, რომ სიკვდილის წინ, K ციხესიმაგრეში მიიღეს. ეს კაფკას ბიოგრაფიის ანალოგიურად, სიკვდილის შემდგომი აღიარება/ჰიპერწარმატებაა. იუდაისტური ინტერპრეტაციის მიხედვით კი - ეს სხვა არაფერია, თუ არა მარადიული სასუფეველი.
მითის უმნიშვნელოვანესი ფუნქცია ინდივიდის მთელთან, სუბიექტის სოციუმთან შერწყმაა. ინიციაციის რიტუალსაც ეს უდევს საფუძვლად. K-ს მცდელობა მიიღოს მიწის მზომელის ადგილი ციხესიმაგრეში ინიციაციის რთული და წინააღმდეგობრივი პროცესია. კაფკას მსოფლმხედველობა იუდაიზმისა და ქრისტეანული ფილოსოფიის ნაზავია. მისი მსოფლმხედველობა პოლილინგვიზმზეა აგებული - ეროვნებით ებრაელი, პრაღის მაცხოვრებელი, ავსტრიის მოქალაქე და გერმანულენოვანი მწერალი.
ვფიქრობ, დათო ჯანელიძესაც ეს ასპექტი აინტერესებდა და ამიტომ გვთავაზობს ენებისა და კოდების აღრევას. კინოენის მხრივაც ენობრივი ეკლექტიკაა. გავიხსენოთ შავ-თეთრი გამოსახულება რიგ ეპიზოდებში. დღეს ყველასთვის კარგად ნაცნობი მწერალთა სახლის ბაღი მაჩაბელზე. უკვე კინემატოგრაფიულად კანონიზირებული თენგიზ აბულაძეს ფილმში ,,მონანიება”. სახლი/სასახლე ქონების ნაციონალიზაციის, გასაბჭოების სიმბოლო და სახლი, რომელსაც უკავშირდება 1937 წლისა და მომდევნო წლების რეპრესიები, ისტორიული მეხსიერება. ვფიქრობ, ეს კადრები ერთ-ერთი საუკეთესოა ფილმში, ისევე, როგორც აბანოში გადაღებული. თუმცა ამ კადრებს, უფრო რეჟისორის ინდივიდუალური ემოციური მეხსიერების ანაბეჭდი ადევს.
მთავარი გმირი ფინალში თმას იჭრის. ის ხდება მორჩილი არაეკლესიური გაგებით, რასაკვირველია. ან არც არასდროს ყოფილა ურჩი. ისევე როგორც არასდროს ყოფილა მიწის მზომელი.
კვლავ კაფკას რომანის მრავალმნიშვნელიანი ლოგიკა/განზომილება მახსენდება. თუმცა, სწორედ ეს განზომილება აკლია ფილმს. ამიტომ, ასე მძაფრად ასოცირდება 90-ანი წლების საქართველოსთან და არა სამყაროს პარადიგმატულ სურათთან.
გრიგოლ რობაქიძე მიხეილ ჯავახიშვილის "ჯაყოს ხიზნებს” „დროის დოკუმენტს" უწოდებს. ავტორის განსაზღვრებით, ჯაყოს ძალადობა (ზეობა) თეიმურაზის ცუდმედიდობის შედეგია. თავადაზნაურული წრიდან გამოსული პროტაგონისტების ნეგატიურ ჭრილში ჩვენება ანუ რასპუტინის კომპლექსი – რომანის ერთ-ერთი მთავარი კონცეპტია. თუმცა, იქიდან გამომდინარე, რომ ,,ჯაყოს ხიზნები" ქართულ ლიტერატურაში ერთ-ერთი პროფეტული რომანია და ტექსტის მხრივ რეალობის დეტერმინირების ხარისხი მაღალია, XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან მოყოლებული, საზოგადოება საკუთარ თავს თეიმურაზთან აიგივებს.
დათო ჯანელიძის ფილმი ამ მხრივ გვერდს უვლის ჩამოყალიბებულ კლიშეებს და ამით, უფრო ჯავახიშვილისეული ინტერპრეტაციისკენ იხრება. მწერალი უთანაგრძნობს თავის გმირს, მაგრამ ამავე დროს, ამხელს მას.
თეიმურაზი უხერხემლო, უსუსური და ინფანტილურია. ის ეროვნული გენისა და საგანძურის არა დამცველი, არამედ გამნიავებელია.
ზაზა ბურჭულაძის თეიმურაზი, მიხეილ ჯავახიშვილთან პორტრეტული მსგავსების მიუხედავად, უფრო მის პირად ამპლუასთან, ეპატაჟურ მწერალთან ასოცირდება, ვიდრე რომანის პერსონაჟთან.
ზაზა ბურჭულაძის შესრულებით, ხევისთავი ნევროტიკია და არა ტრაგიკული ბედის არისტოკრატ-ინტელიგენტი. ფსევდოკულტურითა და მწიგნობრობის კომპლექსით დასნეულებული, ის, ვინც მოწყვეტილია საკუთარ ფესვებს და, შესაბამისად, რეალობასაც.
მახსენდება ნოდარ მგალობლიშვილის თეიმურაზი, რომელშიც სწორედ ადამიანური ყოფიერების ეს ტრაგიკული ანტინომიები იყო გახსნილი.
თემურ ჩხეიძის ცნობილი ინსცენირება კონცეპტუალურადაც სხვაგვარი იყო, რაც აბსოლუტურად გამართლებულია, ვინაიდან, თავის მხრივ, რეჟიმს უპირისპირდებოდა – საბჭოური პერიოდის ალუზიებს ასახავდა. ამით ჯავახიშვილის პერიოდის საქართველოს ალუზიები, კიდევ უფრო მძაფრდებოდა ისტორიის გადმოსახედიდან.
,,ღმერთი აღარა ხარ?” - ჯაყოს ეს კითხვა სრულიად ლეგიტიმურია. თუმცა არანიცშეანული გაგებით.
დღეს სხვა დროა. ბოლშევიზმიცა და საბჭოთა წყობაც თითქოს ისტორიას ჩაბარდა. დარჩა ისტორიული მეხსიერება, ტრავმები და, რაც მთავარია, გაცნობიერებული თუ გაუცნობიერებელი კომპლექსები. ახალი დესაკრალიზებული რეალობა რომანის ახლებურ ინტერპრეტაციას ითხოვს. დღეს არსებული მენტალური ხარვეზები ისტორიული მემკვიდრეობითა და წარსულითაა განპირობებული, რაც ჯაყოს აპოლოგიას ერთგვარად ემთხვევა. თუმცა, საქმე თავად მოვლენის მასშტაბურობაშია. ბოლშევიზმი სტიქიური უბედურება იყო, ხოლო ის, რაც დღეს ხდება, ერთგვარი გარდამავალი ეტაპია.
თეიმურაზის მწიგნობრობის კომპლექსი – ნუთუ ეს დღევანდელი ინტელიგენციის სენი არაა?!
მიხეილ ჯავახიშვილის ერთ-ერთი მკვლევარი, ლელა წიქარიშვილი წერს: „ერის ზედაფენები მწიგნობრობით გზასაცდენილი ელიტა (ინტელიგენცია-ი.დ.) მწიგნობარ თეიმურაზ ხევისთავთან მიმართებით ახალი აღთქმის კონოტაციურ მნიშვნელობას იძენს: მწიგნობრებს და ფარისევლთ ამხელენ იმის გამო, რომ ,,თქვიან და არა ყვიან" (მათე, 23, 3).
მარგოსთვის ეს ისტორიული კომპრომისი არაა დამანგრეველი. თეიმურაზისგან განსხვავებით, იგი რეალობას არ განუდგა. ნატა მურვანიძის მარგო ბევრწილად განსხვავდება ჯავახიშვილისეული პერსონაჟისგან, თუმცა არსით არ ეწინააღმდეგება ლიტერატურულ სახეს.
მარგო - მურვანიძე ემანსიპირებული ქალია. გარეგანი იერის შექმნაშიც, ჩემი აზრით, მსახიობი და რეჟისორი უფრო იმდროინდელი დასავლური სივრცისთვის სახასიათო შტრიხებს იყენებენ. იმის გაცნობიერება, რომ ცოლქმრული სიყვარული მჭლე ყოფილა, ნატო მურვანიძის მარგოსთან ადრე მოდის. მისი სიტყვები: ,,მე არც თანახმა ვარ და არც წინააღმდეგი, უბრალოდ გემორჩილები”, ზედმიწევნით ზუსტად გამოხატავს ქალის შინაგან კონსტიტუციას. მორჩილება არ ნიშნავს უპიროვნობას, პირიქით. მარგო არის თეიმურაზის უხერხემლობის კომპენსირება. იგი დომინანტია და არა მსხვერპლი. მეტიც, მართალია, ის ჯაყოს ძალადობის ობიექტია, მაგრამ არც ამ შემთხვევაშია მსხვერპლი. აქ რომანისა და, შესაბამისად, ფილმის კიდევ ერთი ასპექტი იკვეთება.
რაც შეეხება ფილმის (და არა რომანის) მიმართებას 1924 წლის აჯანყებასთან – ის, რაც ჯავახიშვილთან ორაზროვანი მხატვრული ფორმის მეშვეობითაა გამოხატული, დათო ჯანელიძემ პროლოგში ქრონიკის სახით შემოიტანა. ,,ჯაყოს ხიზნებში” ეს ხერხი არც სტილისტურად და არც კონცეპტუალურად არაა გაუმართლებელი, უბრალოდ – სწორხაზოვანია, და ამით თავად სათქმელს აფერმკრთალებს.
ერთი რამ ცხადია. ორივე ფილმში ლიტერატურული ტექსტი პარადიგმატულია და არა კინოტექსტი. თუმცა ლიტერატურის მოტივებზე აგებულ ამ ფილმებს უფრო ფართო ინტერტექსტუალური ველი შემორჩა, ვიდრე ორიგინალურ სცენარზე დაფუძნებულ ქართულ სოციალურ კინოს.
წყარო: ambebi.ge
2 004 ნახვა
9-09-2017, 13:52
