ცოტნე გამსახურდია: "ხანდახან ვხუმრობ კიდეც, მამაჩემს ჩემთვის მტრების მეტი არაფერი დაუტოვებია–მეთქი"

მწერალ კონსტანტინე გამსახურდიას ოჯახს მძიმე ჯვრის ზიდვა არგუნა ღმერთმა. მწერლის ერთადერთი ვაჟი, საქართველოს პირველი პრეზიდენტი ზვიად გამსახურდია, სამშობლოს თავისუფლებას ზვარაკად შეეწირა. დევნისა და გაჭირვების ურთულესი გზა გამოიარეს მისმა შვილებმა.
ზვიადის შუათანა ვაჟს, ცოტნეს, იმ პერიოდის გახსენება, თავისი ოჯახის ბედზე საუბარი არ უყვარს. შესაძლოა, საქართველოს უახლესი ისტორია, რომელთანაც გამსახურდიების ხვედრი მტკიცედ არის გადაჯაჭვული, მის, ისე როგორც მთელი ერის, მეხსიერებაში ისევ ცოცხალია და მძაფრ ტკივილებს იწვევს.
ცოტნე გამსახურდიაც უსამართლობის მსხვერპლია. დაახლოებით ერთი თვე იქნება, რაც სამწლიანი პატიმრობის შემდეგ ციხე დატოვა. პატიმრობაში სერიოზულად შერყეულ ჯანმრთელობას მკურნალობს. პროფესიით ლინგვისტი სამოქალაქო საქმიანობაში აქტიურად აპირებს ჩართვას, უცხოეთში განათლების გაღრმავებასაც აპირებს.
– ბატონო ცოტნე, ახლა როგორია თქვენი ჯანმრთელობის მდგომარეობა და რით ხართ დაკავებული, რას საქმიანობთ?
– ამჟამად მხოლოდ ვმკურნალობ. ვაპირებ, უფლებადაცვითი საქმიანობა, პოლიტოლოგიური ანალიზი განვაგრძო. ასევე, ვთანამშრომლობ არასამთავრობო ორგანიზაციებთან, სხვადასხვა უფლებადამცველებთან. მინდა, სამოქალაქო სექტორის საქმიანობაში აქტიური მონაწილეობა მივიღო და ქვეყნის განვითარებაში ჩემი წვლილი შევიტანო ჩემი გამოცდილებით თუ ცოდნით. პროფესიით ლინგვისტი და პოლიტოლოგი გახლავართ. შესაძლოა სწავლა განვაგრძო, რაღაც გეგმები მაქვს, მაგრამ ყველაფერი ჯანმრთელობაზეა დამოკიდებული.
– სად გეგმავთ განათლების მიღებას და რომელ სფეროში?
– ალბათ უცხოეთში წავალ სასწავლებლად. რამდენიმე ვარიანტი მაქვს, მაგრამ უფრო პოლიტოლოგიის კუთხით გავიღრმავებ ცოდნას.
– პოლიტოლოგია რატომ არჩიეთ?
– თუნდაც იმიტომ, რომ, ჩემი აზრით, დღეს საქართველოს ძალიან აკლია პროფესიონალი პოლიტოლოგები, მიუკერძოებელი აზრი, ობიექტური ანალიზი.
– ცნობილია, რომ ციხეში ყოფნის დროს უცხოურ ლიტერატურას თარგმნიდით. გააგრძელებთ ამ საქმეს ან რამის გამოცემას გეგმავთ?
– ჯერჯერობით – ვერა, მაგრამ მომავალში გავაგრძელებ. არა მგონია, ეს ჩემი ცხოვრების საქმედ იქცეს. ციხეში განსაკუთრებული არაფერი მითარგმნია, პატარ–პატარა მოთხრობები იყო, შექსპირსაც ვთარგმნიდი... ბევრი რაღაც ვერ დავამთავრე.
– მამათქვენმა, ბატონმა ზვიადმა რამდენიმე უცხო ენა იცოდა ბრწყინვალედ. ლინგვისტობა ამ ფაქტორის გავლენით აირჩიეთ?
– თავიდან მამის გავლენა იყო, რადგან მაინცდამაინც დიდი არჩევანის საშუალება არც მქონდა. ჩემი სიყმაწვილე იმ წლებს დაემთხვა, როცა საქართველოში არეულობა იყო. შეიძლება სხვა რამეც მაინტერესებდა, მაგრამ იმ მომენტში ძალიან ბევრი რამ იყო დამოკიდებული ოჯახში მიღებულ განათლებაზე. მამა ფილოლოგი იყო და მისთვის უფრო ადვილი იყო ჩემთვის ამ ცოდნის გადმოცემა. ამიტომაც ავირჩიე ფილოლოგიური. შემდეგ მოსკოვის უცხო ენათა ინსტიტუტში ლინგვისტიკის ფაკულტეტი დავამთავრე.
– უშუალოდ მამა თუ იყო თქვენს სწავლის პროცესში ჩართული?
– სანამ ცოცხალი იყო, სკოლაში თუ საწყის კურსზე მამა მეხმარებოდა. ხდებოდა ხოლმე, რომ რაღაცეებს გვარიგებდა, კონკრეტულ საგნებში გვამეცადინებდა.
– მასთან ურთიერთობებიდან რა გახსენდებათ?
– როცა მამაჩემი დაიღუპა, 17 წლის ვიყავი. მასთან ძალიან მორიდებული გახლდით. ვცდილობდი, ზედმეტად კონტაქტში არ შევსულიყავი. ჩვენს ოჯახში უფრო პატრიარქატი გვქონდა.
– ამან რა გავლენა იქონია თქვენს ჩამოყალიბებაზე, თავად მოგწონთ ასეთი ოჯახური წყობა?
– ოჯახში პატრიარქატულ მოდელს არ ვეთანხმები და არ მომწონს. საკუთარ ცხოვრებას სხვანაირად მოვაწყობდი, მაგრამ რას ვიზამთ. ეს ყველაფერი ალბათ ბაბუაჩემისგანაც მოდიოდა. საბჭოთა პერიოდში, როცა ადამიანები მუდმივი შიშის, ძალადობის ქვეშ ცხოვრობდნენ, სხვანაირი იყო ოჯახური ურთიერთობები, ადამიანური ურთიერთობებიც და ამ ყველაფერს თავისი მიზეზები აქვს. ოჯახურ თუ სოციალურ ურთიერთობებში ზოგადად მეტი დამოუკიდებლობა, თვითშემოქმედება და მეტი ინიციატივა უნდა შემოვიდეს.
– დედასთან, ქალბატონი მანანა არჩვაძესთანაც ასეთი მორიდებული იყავით?
– მე საერთოდ, რუსების თქმისა არ იყოს, ყოველთვის "ედინალიჩნიკი" ვიყავი. როგორც უნდა ჟღერდეს ეს, შემიძლია გითხრათ, რომ ჩემი თავი თვითონ გავზარდე.
– რატომ, თქვენი ხასიათიდან გამომდინარე?
– არ ვიცი, ალბათ ყველაფერი ერთად.
– რა გენატრებათ მამასთან გატარებული პერიოდიდან?
– საერთოდ, ვცდილობ, წარსულზე არ ვიფიქრო და არც ვფიქრობ. არ ვიცი, რა გითხრათ, ვერ გიპასუხებთ.
– რა ისწავლეთ მამისგან, რაც დღეს ცხოვრებაში გამოგადგათ?
– ალბათ არის ასეთი რაღაცეები. ბევრი რაღაც ვისწავლე, ბევრი რაღაც დამავიწყდა და მერე ისევ გამახსენდა. მას ბევრი ისეთი ადამიანური თვისება ჰქონდა, რაც მისაბაძი უნდა ყოფილიყო. მაშინ შეიძლება რაღაცას არ ვეთანხმებოდი, მაგრამ დღეს მისაღებია ან პირიქით.
– როცა მამას რამეში არ ეთანხმებოდით, ამას პირდაპირ ეუბნებოდით?
– არა, იშვიათად, პრაქტიკულად, არა. სხვისი თვალით, თუნდაც ეს საკუთარი მამა იყოს, მოვლენების შეფასება მიჭირს, რა უკეთესი იქნებოდა და რა – უარესი.
– ბატონი ზვიადის მქუხარე, ემოციური საჯარო გამოსვლები მთელ საქართველოს ახსოვს. სახლში, ოჯახთან როგორი იყო?
– რა თქმა უნდა, აქტიური, მაგრამ საკმაოდ რბილი, წყნარი კაცი იყო სახლში. მიუხედავად პატრიარქატისა და ტრადიციულობისა, მკვეთრად ავტორიტარული სტილი არ ჰქონია. არც მკაცრი მამა იყო. უბრალოდ სულ მუშაობდა ან საზოგადოებრივი საქმიანობით იყო დაკავებული და ძირითად დროს ოჯახს გარეთ ატარებდა.
– შვილები თუ დაჰყვებოდით მამას სხვადასხვა გამოსვლების დროს? რამდენადაც მახსოვს, როცა საქართველოს დამოუკიდებლობის დეკლარაციას ხელი მოაწერეს, იქ ერთ–ერთი თქვენგანი იყავით.
– ძალიან იშვიათად დავყვებოდით, განსაკუთრებით მე. ამ მხრივ ჩემი პატარა ძმა გიორგი უფრო აქტიური იყო. უფროსი ძმა კონსტანტინე საერთოდ საქართველოში არ ცხოვრობს 1988 წლიდან. იმ დეკლარაციის მიღების დღეს დროშის შემოტანის დროს ბევრს მე ვეგონე იქ, მაგრამ ჩემი ძმა გიორგი და ნუგზარ მოლოდინაშვილის შვილი იყვნენ.
– ზვიად გამსახურდიამ თავისი ცხოვრების დიდი ნაწილი დევნილობასა და პატიმრობაში გაატარა. ჯერ საბჭოთა ხელისუფლების მიერ იყო დისიდენტად გამოცხადებული, მერე დამოუკიდებელ საქართველოში შევარდნაძის ხელისუფლება დევნიდა. თქვენზე, მის შვილებზე, ეს ყველაფერი როგორ აისახებოდა?

– ადრეულ ასაკში, როცა მეცნიერული ცოდნა არ მქონდა ისტორიული განვითარების კანონზომიერებების შესახებ, საკუთარი ოჯახის გარე სამყაროსთან ურთიერთობებზე დაკვირვებით ქვეყანაში არსებული რეალობის შესახებ დასკვნებს ვაკეთებდი. მაგალითად, მახსოვს, სკოლის პერიოდში, გასული საუკუნის 80–იანი წლების დასაწყისში, ხალხისთვის მტრის შვილი ვიყავი. მოგეხსენებათ, ბავშვი ღრუბელივით ისრუტავს იმას, რასაც ოჯახში ხედავს, მათ შორის, ბოღმას, შურს, სიძულვილს, სიმპათიას თუ ანტიპათიას. საქართველოში კი მაშინაც და ახლაც ასეა მიღებული, რომ ვინც ძალაუფლებას ათვალწუნებული ჰყავს, მის მიმართ ადამიანებიც ნეგატიურად არიან განწყობილი, თუნდაც იმიტომ, რომ უკეთესად შეძლონ მისი დაჩაგვრა ან უბრალოდ მასთან ურთიერთობის ეშინიათ. სხვა ბავშვებს ეტყობოდათ, ოჯახში ინსტრუქცია ჰქონდათ მიღებული, რომ გამსახურდიას შვილებთან ურთიერთობა არ ჰქონოდათ. მასწავლებლების, ბავშვების ასეთი დამოკიდებულება გარკვეულწილად მახსოვს.
როცა ეროვნული მოძრაობა გაღვივდა, ჩვენ მიმართ შეიცვალნენ. შემდეგ, როცა მამაჩემი პრეზიდენტი გახდა, ხომ საერთოდ, ბევრი გამოჩნდა ისეთი, რომელმაც აღარ იცოდა, ჩემი კეთილგანწყობა როგორ მოეპოვებინა. იყვნენ მოშურნეებიც, იყო უბრალო ადამიანური კომპლექსებიც და ასე შემდეგ. შემდეგ კვლავ დევნილობა. ჩემი ცხოვრება უფრო შორს, სხვა ქვეყნებში, მძიმე პირობებში გაგრძელდა. მამამ საერთაშორისო არენაზეც ვერ მოიპოვა ის მხარდაჭერა, რაც, წესით, უნდა მოეპოვებინა, ამიტომ იქ ყოფნა საკმაოდ ძნელი იყო. ხანდახან ვხუმრობ კიდეც, მამაჩემს ჩემთვის მტრების მეტი არაფერი დაუტოვებია–მეთქი.
ამ ყველაფრით, იცით, რა ცხოვრებისეული დასკვნა გავაკეთე? დროების ცვლილებით ჩემი დამოკიდებულება არ იცვლებოდა ადამიანების მიმართ. არც მაშინ, როცა მამაჩემი პრეზიდენტი იყო და ეს ჩემს კლასელებს ძალიან კარგად ახსოვთ.
– ციხიდან გამოსვლის შემდეგ, როცა თქვენთან ინტერვიუ ჩავწერეთ, დედა ნანახი არ გყავდათ. ნახეთ?
– კი, ვნახე.
– ძმები?
– არა, ისინი არ მინახავს.
– ძმებს შორის ურთიერთობა ბოლო წლებში შეიცვალა?
– ამაზე არაფერს ვიტყვი.
– ბაბუათქვენზე, კონსტანტინე გამსახურდიაზე, რა მოგონებები შემოგრჩათ?
– ბაბუას ვერ მოვესწარი. კონსტანტინე ყოველი ფეხის ნაბიჯზე ცდილობდა ყველანაირი ქართული მემკვიდრეობის შენარჩუნებას. ის მელიქიშვილისა და რუსთაველის ქუჩებზე კვირის გარკვეულ დღეებში ყველას დასანახად დადიოდა ჩოხით. ბევრი რამ გადაჭარბებულიც არის, ბევრი ზღაპარი და ლეგენდაც ურევია ამ ყველაფერში, მაგრამ ზოგადად ვიცი ბაბუას ეს დამოკიდებულება. ძალზე განათლებული კაცი იყო, უბრალოდ მას, ისევე როგორც ჩვენს ქვეყანას, რთული პერიოდის გავლა მოუხდა, მით უმეტეს, როცა ამ მოვლენების ეპიცენტრში იყო. კონსტანტინეს ევროპული განათლება ჰქონდა მიღებული, თავისი პერიოდის საქართველოში ალბათ ერთ–ერთი უგანათლებულესი ადამიანი იყო, ძალზე თავისუფალი, განვითარებული, ევროპული აზროვნების პატრონი. შემდეგ მას, როგორც მე ვხვდები, ამ ყველაფრის ჩაკვლა, მიჯაჭვა მოუხდა იმ ქართულ რეალობაზე თუ მენტალიტეტსა და ტრადიციებზე, რადგან სიკვდილ–სიცოცხლის, ერის გადარჩენის საკითხი იდგა. სწორედ ამით იყო გამოწვეული, როგორც ვიღაცას მოეჩვენება, კონსტანტინეს მომეტებული კონსერვატიზმი. დიდი ივანე ჯავახიშვილის არ იყოს, ის თავს ჩვენი კულტურის, მემკვიდრეობის მცველად მიიჩნევდა. ამას დაუთმო მთელი თავისი ცხოვრება.
– თქვენი საგვარეულო კოლხური კოშკი ერთი პერიოდი სავალალო მდგომარეობაში იყო, ამჟამად რა ხდება მის ირგვლივ? მიმდინარეობს აღდგენა?
– არ ვიცი, რა მიმდინარეობს, იქ ერთი–ორი კაცი მუშაობს ხოლმე ხანდახან. როდის უნდა დაამთავრონ, რას აკეთებენ ან როგორ უნდა გააკეთონ, არ ვიცი. ეს თითქოს ერთგვარი მანიპულაციაა. კომუნისტების დროს ჩვენთან 9 წელი აკეთებდნენ რემონტს, არადა 9 წელიწადში ქალაქები შენდებოდა. როგორც ჩანს, ეს ზეწოლის გარკვეული ფორმაა, რომელსაც, როგორც მე ვფიქრობ, თბილისის მერიაც იყენებს. როგორც ხედავთ, წასასვლელი არ მაქვს, ის ოთახებიც, რომლებიც გაკეთებული მქონდა, დანგრეულია, იქ არ იცხოვრება.
რაც შეეხება კოლხური კოშკის ისტორიას, ის 1947 წელს აშენდა. მანამდე ჩვენები, თუ არ ვცდები, სოლოლაკში, ჯაფარიძის ქუჩაზე ცხოვრობდნენ. აქ კი, კოშკის ადგილას აგურის ქარხანა იყო. ბავშვობაში რომ ვთხრიდით, აგურების ნარჩენებსაც ვპოულობდით.
– ბედნიერად გახსენდებათ იქ თქვენს ოჯახთან ერთად გატარებული წლები?
– ჩვეულებრივად. საერთოდ, რასაც ვიხსენებ, ემოციების გარეშე ვიხსენებ ხოლმე. ვცდილობ, წარსულსა და მომავალზე არ ვიფიქრო.
– ახლა უცებ გამახსენდა, მამათქვენი ფორტეპიანოზე შესანიშნავად უკრავდა.
– დიახ, პროფესიონალურადაც კი. თავისუფლად შეიძლება ითქვას, რომ მოესურვებინა, შეეძლო დიდი პიანისტი ყოფილიყო. მახსოვს, ერთხელ უცხოელი დელეგაცია იყო ჩამოსული, მამას სტუმრობდნენ და მან ჩვენს ოჯახურ როიალზე დაუკრა. უცხოელები აღფრთოვანდნენ, როცა მან რახმანინოვის მეორე და მესამე კონცერტი შეასრულა. მას ნიჭიერთა მუსიკალური ათწლედი ჰქონდა დამთავრებული და მთელი ცხოვრება ცდილობდა, ეს ნიჭი განევითარებინა.
– თქვენც უკრავთ?
– დაკვრა ვიცი, მაგრამ, ვაი, იმ ცოდნას!
– ხასიათით თუ ჰგავხართ მამას?
– არ ვიცი. საკუთარ თავს ვერავის ვამსგავსებ. ჩემი ხასიათიც წლების განმავლობაში იმდენჯერ შეიცვალა, როგორც ნებისმიერი ადამიანის ხასიათი იცვლება. არის რაიმე სამყაროში, რაც არ იცვლება? ქვაც კი იცვლება. თუ ვინმე ამბობს, რომ არ იცვლება, ის ან სულელია, ან იტყუება. ჩემი ხასიათი ვისას ჰგავს ან როგორია, ამის თქმა გამიჭირდება. თავად ვცდილობ, არ მოვექცე ან ნაკლებად მოვექცე ამ ხასიათის გავლენის ქვეშ, რომ რეალობის ადეკვატურად აღქმაში ხელი არ შემიშალოს.
– 2004 წლიდან იძიებენ მამათქვენის გარდაცვალების მიზეზებს. წინა პარლამენტში კომისიაც კი შეიქმნა თქვენი უფროსი ძმის ხელმძღვანელობით, მაგრამ ყველაფერი ისევ ბუნდოვანებითაა მოცული. ამ საკითხზე რას ფიქრობთ?
– არ ვიცი, რას ან როგორ იძიებენ, მაგრამ დარწმუნებული ვარ, რომ ეს საკითხი დღის წესრიგში დადგება და, რადგან სამართლიანობის თემას შევეხე, ყოველნაირად მივესალმები იმ პროცესებს, რაც დღეს საქართველოში ხდება. და მაინც, შეიძლება ბევრი რამ უკეთესად გაკეთებულიყო. დარწმუნებული ვარ, რომ ბატონი ბიძინა ივანიშვილი ავტორიტარიზმს არ დაუშვებს, როგორც ეს პოსტრევოლუციურ წლებში მოხდა. ძალიან მომწონს, რა პროცესებიც სამართლიანობის აღდგენასთან დაკავშირებით ვითარდება, როცა კორუმპირებულ თუ დამნაშავე სახელმწიფო მოხელეებს იჭერენ.
აქვე ჩვენს დასავლელ მეგობრებს მინდა, ვკითხო, რომლებიც გულწრფელ წუხილს გამოთქვამენ და მინდა, მჯეროდეს, რომ მათი წუხილი გულწრფელია: სად ბრძანდებოდით, ბატონებო, როცა ეს ადამიანები ყველაფერ იმას გვიკეთებდნენ, რაც ამერიკის სახელმწიფო დეპარტამენტის ან ევროსაბჭოს ანგარიშებში იყო ასახული და რატომ არ იყო თქვენი წუხილი და პროტესტი მაშინ ასე ხმამაღალი, როგორიც დღეს არის? ადამიანები, რომლებიც მაშინ სახელმწიფო სისტემის მხრიდან იჩაგრებოდნენ, უფრო ნაკლებხარისხოვანნი იყვნენ, ვიდრე ის ჩინოსნები, რომლებიც სახელმწიფოს სახელით ატერორებდნენ, აყაჩაღებდნენ, ხოცავდნენ? ორმაგ სტანდარტს ხომ არ აქვს ადგილი?
– იმედოვნებთ, რომ მამათქვენის მკვლელობის საქმეს ეს ხელისუფლება გამოიძიებს?
– ვიმედოვნებ და გულზე მალამოდ მედება, როცა ვხედავ, დღევანდელი სამართალდამცავი ორგანოები ამდენ გარეწარს ადგილს როგორ უჩენენ. ისე კი, გარე თვალისათვის ფორმალურად რაღაცეების დახვეწა, შეცვლა შეიძლება, თუნდაც იმიტომ, რომ ამდენ ჩასაფრებულსა თუ არაკეთილმოსურნეს კრიტიკის საშუალება არ მისცენ.
– თავადაც ორი შვილის მამა ხართ, როგორც ვიცი, მეუღლეც გყავთ. გვიამბეთ თქვენს ოჯახზე, სად არიან, როგორ არიან.
– ჩემი მეუღლე ეროვნებით რუსია. ერთი შვილი, დანიელი, მოსკოვში მყავს, მეორე შვილი, თამარი, აქ. რა ვქნა, ამ ქალბატონზე, თამარის დედაზე, ბავშვის ინტერესებიდან გამომდინარე, ვერ ვილაპარაკებ. ბავშვის ბრალი არ არის, რომ ასეთი დედის მუცლიდან მოევლინა ქვეყანას. ადამიანები პასუხს არ აგებენ საკუთარ მშობლებზე.
– რუს მეუღლესთან ურთიერთობა გაქვთ?
– დიახ, მაქვს.
– ციხიდან გამოსვლის შემდეგ ნახეთ შვილები?
– მოსკოვში რომელიც არის, იმას ჯერ ვერ ვნახულობ, იქ წასვლას ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო ვერ მოვახერხებ. არც თამარი მინახავს. სამწუხაროდ, როგორც ასეთ შემთხვევებში ხდება, ბავშვის ინტერესები მშობლების არაადეკვატური ურთიერთობების გამო უგულებელყოფილია. არც ის მინდა, ბავშვი დაიჩაგროს და არც ის მინდა, რომ დედამისს ბავშვის თემით სპეკულირების საშუალება მივცე.

– როცა ციხეში სასჯელს იხდიდით, გადაცემა "სიმართლის დროში" მან თქვენზე არც ისე კარგი რაღაცეები თქვა. უყურეთ ამ გადაცემას?
– არ მიყურებია. როგორც ვიცი, ეს გადაცემა რამდენჯერმე გაიმეორეს, რამდენიმე ეპიზოდი ნანახი მაქვს და რა შემიძლია ვთქვა? შეფასება თქვენთვის მომინდვია. ის ჩემი ცოლი არასდროს ყოფილა.
– თავად ასე არ თვლის.
– ის ბევრ რამეს ამბობს. ცხოვრების განმავლობაში, ისევე როგორც ბევრს, საპირისპირო სქესის წარმომადგენლებთან ურთიერთობა მქონია. მან კი, ასე ვთქვათ, თანამედროვე ქართული ვარიანტი ჩაატარა და ამ გზით მამაკაცის დაბმა გადაწყვიტა. რა მექნა, ვერც იმ ბავშვს მოვაკვლევინებდი, მაგრამ, თუნდაც შვილის გულისათვის, ვერ ვიცხოვრებ ადამიანთან, რომელიც არ მიყვარს. იმაზე აღარაფერს ვიტყვი, რამდენად იმსახურებს სიყვარულს. მისთვის ეს ყველაფერი ბილეთის ვარიანტში იყო.
ეკა ლემონჯავა