რატომ იცვამდნენ თუში პატარძლები ქორწილში შავ კაბებს

თუშურ ფარდაგებს დიდი ისტორია აქვთ. საუკუნეების განმავლობაში თუშეთში თითქმის ყველა ოჯახში ქსოვდნენ. ქალიშვილს ისე ვერავინ გაათხოვებდა, თუ მან ქსოვა არ იცოდა და მომავალი ოჯახის წევრებისთვის ე.წ. ფეხთწინდას არ მოქსოვდა. ახლა იშვიათად თუ მიჰყვება ვინმე მამაპაპისეულ ტრადიციას. მათ შორისაა ელენე ჯიჯურიძე. იგი ბავშვობიდან ქსოვს. მთაში თავად დადის და ბუნებრივ საშუალებებს ეძებს შალის ძაფების შესაღებად. თუშ მქსოველებსა და მათ ოსტატობაზე უამრავი საინტერესო ცნობა აქვს შემონახული, რაც ბებიისა და დედისგან გადაეცა.
ქალბატონმა ელენემ "სარკესთან" საუბარში ის ტრადიციები გააცოცხლა, რომლებსაც ნელ–ნელა ეფარება დავიწყების საბურველი.
ელენე ჯიჯურიძე:
– თუშეთში ტრადიცია იყო ასეთი, რომ, როცა გოგოს დასანიშნად მივიდოდნენ, იმ ქალს მომავალი ქმრის თითოეული ნათესავისთვის უნდა ჰქონოდა თავისი ხელით მოქსოვილი წინდა, ხელთათმანი თუ სხვა რამ. ყველა ოჯახში, სადაც გასათხოვარი გოგო იყო, წინასწარ ამზადებდნენ სხვადასხვა ნაქსოვებს და ამას ფეხთწინდას ეძახდნენ.
– აუცილებლად საპატარძლოს უნდა მოექსოვა?
– შეიძლება სხვაც დახმარებოდა, მაგრამ მას ამ ყველაფრის მოქსოვა უნდა სცოდნოდა. ეს ყველაფერი ნიშნობის დღისთვის სკივრებში ჰქონდათ ჩალაგებული. სადედამთილო–სამამამთილოსთვის, სამაზლო–სამულეებისთვის და მათი დეიდაშვილ–ბიძაშვილებისთვის უნდა ეჩუქებინა. რამდენიც მოვიდოდა, იმდენისთვის უნდა ჰქონოდათ. სამამამთილოსთვის აუცილებელი იყო ხურჯინის მოქსოვა, სადედამთილოსთვის – თავსაფრის. მერე ირჩეოდა, ვინ როგორი და რამდენი წინდა თუ სხვა რაიმე ნაქსოვი გასცა. იტყოდნენ ხოლმე, ისეთი ყოჩაღი ქალია, ამდენი წინდა ჰქონდა მოქსოვილიო. ბევრი რამ მაქვს ჩემი დედამთილის და დედამთილის დედამთილის მოქსოვილი, რომლებიც შესანიშნავი მქსოველები იყვნენ.
მთაში ცხვარი ყველას ჰყავდა. როცა ბევრი რამის მოქსოვა უნდოდათ, დაუძახებდნენ მეზობლებს, ნათესავებს და ძაფს დაართავდნენ. შეიკრიბებოდნენ ქალები, სადაც ყველა თავისი საჩეჩელით მიდიოდა. ბოლოს პურმარილი იმართებოდა, სადაც კაცებს არ ეპატიჟებოდნენ. ზოგი იქ გასათხოვარი ქალის სანახავად მიდიოდა.
თუშეთში ქსოვა გასათხოვარ ქალებთან კიდევ ერთი რამით იყო დაკავშირებული. როცა გასათხოვარი გოგო ფარდაგს ქსოვდა, იმხელას აბაკუნებდა ე.წ. საბეჭს, გამვლელ ვაჟკაცს გაეგონა, რომ იქ ვიღაც ქსოვდა, ესე იგი იმ სახლში გასათხოვარი ქალი იყო. მთაში ყარაულობდნენ ფარდაგის მოქსოვის დასასრულის მოახლოებას, რომ ქალისთვის საბეჭი მოეპარათ და მანამ არ უბრუნებდნენ, სანამ ხაჭაპურებს არ გამოაცხობდა. ასე ვთქვათ, უნდა "ეკისრა" პურმარილი.
– თავად თუშეთში ხართ გაზრდილი?
– ახმეტის რაიონის სოფელ ქვემო ალვანში დავიბადე, მაგრამ ფაქტობრივად თუშეთში გავიზარდე. ყველა ზაფხულს იქ ვატარებდი. დედაც და მამაც იქაურები იყვნენ. ჩემი ქმარი შენაქოდან არის. ულამაზესი ადგილია. იქ ყველა ქსოვდა. ბებიაჩემი საუკეთესოდ ქსოვდა. მერე დედაჩემი იყო კარგი მქსოველი. ადრე გამოფენებშიც მონაწილეობდა. მეც დედისგან ვისწავლე, სულ მეჩხუბებოდა, არ გინდა, ნუ სწავლობო.
– რატომ არ უნდოდა, რომ გესწავლათ?
– რთულია, ჯანმრთელობისთვის არ ვარგაო, მეუბნებოდა. საათობით ჯდომა არ არის კარგი ორგანიზმისთვის. მხედველობაც ზიანდება ამ დროს. პირველად რომ დავქსელე ფარდაგი, არ ვიცოდი, როგორ გამეგრძელებინა და დედას ვთხოვე დახმარება. მითხრა, არ მოგეხმარებიო, მაგრამ ბოლოს მაინც ამომიდგა გვერდში. პირველი ფარდაგი, რომელიც მოვქსოვე, გერმანულ კატალოგში მოხვდა, რადგან ორიგინალური ორნამენტებია. ქსოვის სიყვარული ძვალ–რბილში მქონდა გამჯდარი და საოცარი შინაგანი მოთხოვნილება მქონდა, მიუხედავად იმისა, რომ ჩემი გათხოვების დროს ფეხთწინდების მოქსოვის ტრადიცია უკვე აღარ არსებობდა.
პირველად რომ წინდის ქსოვა დავიწყე, დედაჩემმა რამდენჯერმე დამირღვია, არ გაქვს წესიერი ნაქსოვი, ასე არ შეიძლებაო. სანამ კარგად არ მოვქსოვე, არ დამანება, დამემთავრებინა და მაწვალა.
გამოყენებითი ხელოვნების ცენტრში ვმუშაობდი, სადაც ფარდაგებს ვქსოვდი და იქ ერთადერთი ვიყავი, რომელიც საკუთარი ესკიზებითა და ჩემივე შექმნილი ფერებით ვმუშაობდი.

– ფერებს როგორ ქმნით?
– მე ვპოულობ ფერებს. მთაში დავდივარ და იმ ბუნებრივ საშუალებებს ვეძებ, რომლებიც ამა თუ იმ ფრად ღებავს ძაფს. თუშური ფარდაგი თითქმის ყოველთვის შავ ფონზე იქსოვებოდა. ახლაც შავ ფონზე ვქსოვ. ადრე აუცილებელი იყო გეომეტრიული ფიგურები. მერე შემოვიდა ყვავილები, ლომები, ვეფხვები, ირმები და ა.შ. ამით ფარდაგები უფრო გაფერადდა. ადრე ბუნებრივ საღებავებს ხმარობდნენ. იყენებდნენ კაკალს, თავშავას, ბროწეულის ქერქს, კოწახურის ძირს. კოწახურის ძირი ყვითლად ღებავს.
– შავ ფერს რითი იღებთ?
– ლაფნის ფოთლით და ჟანგიანი რკინით. ლაფანი კაკლის ჯიშის ხეა, მაგრამ უნაყოფო. ძაფი ჯერ უნდა შეიღებოს ლაფნის ფოთოლში, მერე კი ჟანგიანი რკინები უნდა ჩაყარო წყალში და წამოადუღო. ქიმიური ნივთიერება, რკინის ჟანგიც არსებობს და იმაში ღებავენ, მძაღა ჰქვია. შავ ფერს სხვანაირად ვერ მიიღებ – ან ჟანგიან რკინაში უნდა შეღებო, ან მძაღა უნდა ჩააყარო. კლდის ჟანგი ანუ ხავსი ორიგინალურ ფერად – მოყავისფრო–მოსტაფილოსფროდ ღებავს. ნაწვიმარზე უნდა მოაგროვო. დილით ადრე გავდივარ მის მოსაგროვებლად, რომ ცვარზე მოვფხიკო, ისე არ იფხიკება. დეკასაც ვიყენებ, რომელიც მხოლოდ ალპურ ზონაში მოდის. მისგან კრემისფერს ვიღებ. ანწლი ღებავს მეწამულისფრად, ენდროშიც ვღებავ – მოწითალო–მოშინდისფრო ფერს ვიღებ და ა.შ.
– მოთხოვნა კიდევ არის თუშურ ფარდაგებზე?
– ერთი პერიოდი, როცა მივხვდი, რომ ეს ხელოვნება აღარავის სჭირდებოდა, ქსოვას თავი დავანებე. მთელი 10 წელი ისე გავიდა, მხოლოდ სახლისთვის თუ მოვქსოვდი პატარა რაღაცას. არადა ადრე ჩემს ნაქსოვს თუ გავყიდდი, იმით ვშოულობდი ორ კაპიკს. ახლახან კი გამოჩნდნენ კეთილი ადამიანები, კერძო დამკვეთები. თავიდან არც კი მჯეროდა, რომ ჩემი ხელობა კიდევ ვინმეს აინტერესებდა. საშუალებაც არ მქონდა, რომ ჩემი სურვილის დასაკმაყოფილებლად მაინც მექსოვა.
საბეჭი, რომლითაც ვმუშაობ, ბებიაჩემის მზითვია. ანტიკვარივით მაქვს და ძალიან ვუფრთხილდები. ისეთ ადგილას ვდებ, რომ ვერავინ ახლოს ხელი. ხის კავიც მაქვს ბებიის დროინდელი და იმასაც სათუთად ვუფრთხილდები. როცა ფარდაგების ქსოვა განვაახლე, პირველად ქიმიური საღებავებით შევღებე. ქსოვის დროს ხელები მთლიანად შავი მქონდა. ახლა კი ისევ ბუნებრივ საღებავებზე გადავედი. ეკოლოგიურადაც სუფთაა და ყველაფერი ნამდვილია. იშვიათად შეხვდებით ვინმეს, ვინც თუშური ფარდაგების ქსოვა იცის, აღარავის აინტერესებს.
ახლა 4 თვეა ერთ ფარდაგს ვქსოვ. ძალიან შრომატევადია, მაგრამ არ მინდა, ეს ტრადიციული, მამაპაპისეული სიმბოლო გაქრეს. იცით, რა ბედნიერებაა, როცა ორნამენტი გამომყავს? ძაფს რომ ვღებავ და იმ ფერს ვიღებ, რომელიც მინდა, უდიდეს სიამოვნებას განვიცდი. როცა ქსოვ, ზიხარ შენთვის, ფიქრობ და ამ ფიქრებში შეგიძლია ჩააქსოვო შენი დარდი, ნაღველი თუ პირიქით, სიხარული. ხანდახან წაუღიღინებ, ხან წაუტირებ.
ადრე თუშური წინდა ასეთი ორნამენტებიანი და ჭყეტელა კი არ იყო, ძალიან სადა, მხოლოდ ზოლები ჰქონდა. თუში ქალების საპატარძლო კაბა შავი იყო.
– რატომ, რას უკავშირდებოდა?
– ალბათ იმას, რომ თუშეთში მუდმივი ომიანობა იყო და ოჯახი არ არსებობდა, სადაც მგლოვიარე არ იყო. ამიტომ შავი ფერი მუდმივად დომინირებდა. შემოსაცმელი შავი კაბის ქვეშ ეცვათ ხოლმე ფერადი უბე–ფარაგა, რომელსაც ხშირად ვერცხლით ამკობდნენ. ეს ვერცხლის ჯაჭვი, რომელიც მე მიკეთია, ბებიაჩემის უბე–ფარაგაზე იყო შემოვლებული. მერე ის უბე–ფარაგა დედაჩემს მისცა, დედამ მე გადმომცა.
პატარძალს ქორწილში სახე არ უნდა გამოსჩენოდა. მომსწრე ვარ ქორწილის, როდესაც პატარძალს ჩამოფარებული ჰქონდა და მის სახეს ვერავინ ხედავდა. თუ მოშივდებოდა, გაიყვანდნენ, მოხსნიდნენ მანდილს და ისე აჭმევდნენ. ეს მანდილი მხიარული ფერის უნდა ყოფილიყო – წითელი, ყვითელი ან სულაც ჭრელი. პაპაჩემმა ისე მოიყვანა ცოლი, არ იცოდა, როგორ გამოიყურებოდა. მშობლებმა დანიშნეს. პაპას აინტერესებდა, ვინ მოჰყავდა ცოლად. თურმე, როცა პატარძალი ოთახში დასასვენებლად შეიყვანეს, პაპა შეიპარა, ტახტის ქვეშ შეძვრა და ისე შეხედა. ბებიას თვალი გაპარვია ტახტისკენ და შეუნიშნავს. ამტყდარა ერთი კივილი. ეს ტრადიცია, როგორც ჩანს, იმას უკავშირდებოდა, რომ მშობლების შერჩეული სარძლო არ უნდა დაეწუნებინა!
რუსუდან ადვაძე